تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
تفسیر سوره های قرآن و مطالب مربوط به تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدلتفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
تفسیر سوره های قرآن و مطالب مربوط به تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل۸-سوره الأنفال
تفسیر سوره الأنفال برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
سوره أنفال
آیه 1
متن آیه :
یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُواْ اللّهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بِیْنِکُمْ وَأَطِیعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ
ترجمه :
از تو درباره غنائم می‌پرسند ( و می‌گویند که غنائم جنگ بدْر چگونه تقسیم می‌گردد و به چه کسانی تعلّق می‌گیرد ؟ ) بگو : غنائم از آن خدا و پیغمبر است ( و پیغمبر به فرمان خدا تقسیم آن را به عهده می‌گیرد . ) پس از خدا بترسید و ( اختلاف را کنار بگذارید و ) در میان خود صلح و صفا به راه اندازید ، و اگر مسلمانید از خدا و پیغمبرش فرمانبرداری کنید .
توضیحات :
« الأنفَال » : جمع نَفْل ، غنائم . « ذَاتَ » : حالت . صاحب . « بَیْن » : این واژه از اضداد است و به معنی وصلت و فُرقت آمده است . « ذَاتَ بَیْنِکُمْ » : حالتی که مایه پیوند شما می‌گردد . حالتی که مایه جدائی شما می‌شود .
آیه 2
متن آیه :
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَاناً وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ
ترجمه :
مؤمنان ، تنها کسانی هستند که هر وقت نام خدا برده شود ، دلهایشان هراسان می‌گردد ( و در انجام نیکیها و خوبیها بیشتر می‌کوشند ) و هنگامی که آیات او بر آنان خوانده می‌شود ، بر ایمانشان می‌افزاید ، و بر پروردگار خود توکّل می‌کنند ( و خویشتن را در پناه او می‌دارند و هستی خویش را بدو می‌سپارند ) .
توضیحات :
« وَجِلَتْ » : هراسناک شد و لبریز از خوف گردید .
آیه 3
متن آیه :
الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ
ترجمه :
آنان کسانیند که نماز را چنان که باید می‌خوانند و از آنچه بدیشان عطاء کرده‌ایم ، ( مقداری را به نیازمندان ) می‌بخشند .
توضیحات :
. . .
آیه 4
متن آیه :
أُوْلَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ
ترجمه :
آنان واقعاً مؤمن هستند و دارای درجات عالی ، مغفرت الهی ، و روزی پاک و فراوان ، در پیشگاه خدای خود می‌باشند .
توضیحات :
« حَقّاً » : صفت مصدر محذوفی است و تقدیر چنین است : إیماناً حَقّاً . « کَریمٌ » : پاک . فراوان
آیه 5
متن آیه :
کَمَا أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِن بَیْتِکَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِیقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکَارِهُونَ
ترجمه :
( ناخوشنودی بعضی از شما از چگونگی تقسیم غنائم بدر ) همانند آن است که خداوند تو را از خانه‌ات ( در مدینه ، به سوی میدان بدر ) به حق بیرون فرستاد ، در حالی که جمعی از مؤمنان ( چون آمادگی جنگ را نداشتند ، از این امر ) ناخوشنود بودند ( ولی برخلاف دید محدود آنان درباره احکام الهی ، سرانجامِ بدر پیروزی چشمگیری بود ) .
توضیحات :
« کَمَآ أَخْرَجَکَ . . . » : حال مؤمنان در خلاف خود راجع به غنائم ، همانند حال ایشان به هنگام فرمان خروج برای جنگ با مشرکان در بدر است . « بَیْت » : خانه ، مراد خانه پیغمبر در مدینه و یا مراد خود مدینه است .
آیه 6
متن آیه :
یُجَادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَ مَا تَبَیَّنَ کَأَنَّمَا یُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ یَنظُرُونَ
ترجمه :
( این گروه از مؤمنان ) با تو درباره حق ( یعنی بیرون رفتن جهت جنگ با مشرکان ) مجادله می‌کنند ، پس از آن که روشن شده است ( که برابر وعده‌ای که بدیشان داده‌ای در جنگ پیروز می‌شوند ) . انگار که به سوی مرگ رانده می‌شوند و ( صحنه مرگ خویشتن را با چشمان خود ) می‌نگرند .
توضیحات :
« الْحَقِّ » : مراد بیرون رفتن برای جنگیدن در بدر است . « یُسَاقُونَ » : رانده می‌شوند .
آیه 7
متن آیه :
وَإِذْ یَعِدُکُمُ اللّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتِیْنِ أَنَّهَا لَکُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذَاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ وَیُرِیدُ اللّهُ أَن یُحِقَّ الحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَیَقْطَعَ دَابِرَ الْکَافِرِینَ
ترجمه :
( ای مؤمنان ! به یاد آورید ) آن گاه را که خداوند پیروزی بر یکی از دو دسته را به شما وعده داد . ( پیروزی بر کاروان تجاری قریش به سرپرستی ابوسفیان ، و یا پیروزی بر لشکری که از مکّه تدارک شده بود و به سرپرستی ابوجهل برای نجات کاروان آمده بود ) . شما دوست می‌داشتید دستهای نصیب شما گردد که از قدرت و قوّت چندانی برخوردار نیست ( که کاروان بود ، ) ولی خدا می‌خواست حق را با سخنان خود ( که بیانگر اراده و قدرت یزدانند ، برای مردم ) ظاهر و استوار گرداند و کافران را ( از سرزمین عرب با پیروزی مؤمنان ) ریشه‌کن کند ( لذا شما را با لشکر قریش درگیر کرد ) .
توضیحات :
« غَیْرَ ذَاتِ الشَّوْکَةِ » : فاقد قوّت و قدرت . بی‌نیرو و شکوه . « یُحِقُّ » : ثابت و پابرجا دارد . « دَابِرَ » : دنباله‌رو . آخر . ( قَطْعُ الدَّابِر ) کنایه از ریشه‌کن کردن است .
آیه 8
متن آیه :
لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَیُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ
ترجمه :
تا بدین وسیله حق را ( که اسلام است ) پابرجا و باطل را ( که شرک است ) تباه گرداند ، هرچند که بزهکاران ( کافر و طغیانگر ، آن را ) نپسندند .
توضیحات :
« وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ » : مراد افراد کفرپیشه است ، نه مؤمنانی که نمی‌خواستند با لشکر قریش درگیر شوند . چرا که کافران احقاق حق و ابطال باطل را دوست نمی‌دارند .
آیه 9
متن آیه :
إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجَابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلآئِکَةِ مُرْدِفِینَ
ترجمه :
( ای مؤمنان ! حالا که غنائم را تقسیم می‌کنید و بر سر نحوه آن اختلاف می‌ورزید ، به یاد آورید ) زمانی را که ( در میدان کارزار بدر از شدّت ناراحتی ) از پروردگار خود درخواست کمک و یاری می‌نمودید و او درخواست شما را پذیرفت ( و گفت : ) من شما را با یک‌هزار فرشته کمک و یاری می‌دهم که این گروه هزار نفری گروههای متعدّد دیگری را پشت سر دارند .
توضیحات :
« تَسْتَغِیثُونَ » : یاری می طلبید . کمک می‌خواهید . « مُمِدّ » : معیّن . یاری‌دهنده . « مُرْدِفِینَ » : آنان که دیگران را پشت سر خود می‌دارند و خویشتن در جلو حرکت می‌کنند ( نگا : آل‌عمران / 124 - 127 ) . واژه ( مُرْدِفینَ ) صفت کلمه ( أَلْفٍ ) است .
آیه 10
متن آیه :
وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلاَّ بُشْرَى وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ وَمَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِندِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ
ترجمه :
خداوند این ( امداد با فرشتگان ) را تنها برای مژده‌دادن ( پیروزی ) به شما و آرامش پیداکردن دل شما به آن کرد ، وگرنه پیروزی جز از سوی خدا نیست ( و اراده و مشیّت او بالاتر از همه این اسباب ظاهری و باطنی است ) . بیگمان خداوند ( بر هر کاری ) توانا ( و کارهایش ) از روی حکمت است .
توضیحات :
« بُشْرَیا » : بشارت ، مژده .
آیه 11
متن آیه :
إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِّنْهُ وَیُنَزِّلُ عَلَیْکُم مِّن السَّمَاء مَاء لِّیُطَهِّرَکُم بِهِ وَیُذْهِبَ عَنکُمْ رِجْزَ الشَّیْطَانِ وَلِیَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِکُمْ وَیُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ
ترجمه :
( ای مؤمنان ! به یاد آورید ) زمانی را که ( از دشمنان و کم‌آبی به هراس افتادید و خداوند ) خواب سبکی بر شما افگند تا مایه آرامش و امنیّت ( روح و جسم شما ) از ناحیه خدا گردد ، و از آسمان آب بر شما باراند تا بدان شما را ( از پلیدی جسمانی ) پاکیزه دارد و کثافت ( وسوسه‌های ) شیطانی را از شما به دور سازد ، و ( با این نعمت ) دلهایتان را ثابت ( و به یاری خدا واثق ) نماید ، و گامها را ( در شنزارهای بدر ) استوار دارد ( و روحیه شما را تقویت و بر میزان استقامت شما بیفزاید ) .
توضیحات :
« یُغَشِّیکُمْ » : همچون پرده‌ای بر دیدگان شما افگند . بر شما چیره کرد . « النُّعَاسَ » : خواب سبک و چرت‌مانندی که با وجود آن حواسّ از کار نمی‌افتد و ادراک و شعور بر جای است . « أَمَنَةً » : امن . امنیّت . مفعول‌له است . « رِجْزَ » : ناپاکی . مراد وسوسه‌های اهریمنی است ( نگا : مائده / 90 ، مدّثّر / 5 ) .
آیه 12
متن آیه :
إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَى الْمَلآئِکَةِ أَنِّی مَعَکُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِینَ آمَنُواْ سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُواْ الرَّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ کُلَّ بَنَانٍ
ترجمه :
( ای مؤمنان ! به یاد آورید ) زمانی را که پروردگار تو به فرشتگان وحی کرد که من با شمایم ( و کمک و یاریتان می‌نمایم . شما با الهام پیروزی و بهروزی ) مؤمنان را تقویت و ثابت‌قدم بدارید ، ( و من هم ) به دلهای کافران خوف و هراس خواهم انداخت . ( به مؤمنان الهام کنید : ) سرهای آنان را بزنید ( و از هم بشکافید که بر گردنهای ناپاکشان سنگینی می‌کند ) و دستهای ایشان را ببرید ( و پنجه‌هایشان را پی کنید ) .
توضیحات :
« أَنَّیا مَعَکُمْ » : من با شمایم . مراد از این همراهی ، همراهی کمک و یاری است . « الرُّعْبَ » : خوف . هراس . « فَوْقَ الأعْنَاقِ » : بالاتر از گردن . مراد وارد آمدن ضربه‌های کاری بر سر و گردن کافران است . « بَنَانٍ » : سرانگشتان . مراد دستها و پنجه‌ها ، و یا این که دستها و پاها ، و یا همه اندام بدن است . در این صورت تسمیه کلّ به اسم جزء است . یعنی هرگونه که ممکن شد .
آیه 13
متن آیه :
ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ شَآقُّواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَمَن یُشَاقِقِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ
ترجمه :
این ( پشتیبانی از مؤمنان و رسواکردن کافران ) بدان خاطر است که کافران با خدا و پیغمبرش به ستیز برخاستند ، و هرکه با خدا و پیغمبرش بستیزد ، ( او درخور عذاب است و هرچه زودتر خدا او را گرفتار مجازات دردناک در دنیا و آخرت خواهد کرد ) چه خدا دارای عقاب شدید است ( همان گونه که دارای رحمت وسیع است ) .
توضیحات :
« ذلِکُمْ » : این را داشته باشید و عذاب آن را بچشید . خبر مبتدای محذوف است یا مبتدا است و خبر آن محذوف است و تقدیر چنین است : الأمْرُ ذلِکَ . یا : ذلِکَ الأمْرُ .
آیه 14
متن آیه :
ذَلِکُمْ فَذُوقُوهُ وَأَنَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَابَ النَّارِ
ترجمه :
این ( عذاب و عقاب دنیوی ، یعنی شکست و گریز در برابر مؤمنان ) را بچشید و ( بدانید که ) عذاب دوزخ برای کافران ( به جای خود باقی ) است .
توضیحات :
« شَآقُّوا » : دشمنی کردند . به مقابله برخاستند . « مَن یُشَاقِقْ » : جزای شرط محذوف است که عبارت است از : ( لَهُ عَذَابٌ شَدِیدٌ ) . یا تنها عائد شرط در آخر آیه محذوف است که ( لَهُ ) است .
آیه 15
متن آیه :
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ زَحْفاً فَلاَ تُوَلُّوهُمُ الأَدْبَارَ
ترجمه :
ای مؤمنان ! هنگامی که با انبوه کافران ( در میدان نبرد ) روبرو شدید ، بدانان پشت نکنید ( و فرار ننمائید ) .
توضیحات :
« زَحْفاً » : در حال لشکرکشی . مراد جمعیّت فراوان و ساز و برگ زیاد دشمن است . این واژه مصدر است و در معنیِ اسم فاعل ، یعنی ( زاحِفینَ ) به کار رفته است و حال فاعل فعل ( کَفَرُوا ) می‌باشد . « فَلا تُوَلُّوهُمُ الأدْبَارَ » : بدانان پشت نکنید . مراد این است که فرار ننمائید .
آیه 16
متن آیه :
وَمَن یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاَّ مُتَحَرِّفاً لِّقِتَالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلَى فِئَةٍ فَقَدْ بَاء بِغَضَبٍ مِّنَ اللّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ
ترجمه :
هرکس در آن هنگام بدانان پشت کند و فرار نماید - مگر برای تاکتیک جنگی یا پیوستن به دستهای - گرفتار خشم خدا خواهد شد و جایگاه او دوزخ خواهد بود ، و دوزخ بدترین جایگاه است .
توضیحات :
« مُتَحَرِّفاً » : کسی که از سوئی به سوئی می‌رود ؛ در اینجا مراد کسی است که برای تاکتیک جنگی از قبیل جنگ و گریز یا به دام انداختن دشمن و غیره از برابر دشمن بگریزد و این سو و آن سو رود و یا این که به گروه دیگری از دشمن حمله‌ور شود . « مُتَحَیِّزاً » : گراینده . از جائی به جائی رونده . مراد جنگجوئی است که عقب‌نشینی او به خاطر پیوستن به دیگران و رزمیدن به همراه ایشان باشد . واژه‌های ( مُتَحَرِّفاً ) و ( مُتَحَیِّزاً ) حال می‌باشند . « فِئَةٍ » : گروه . دسته . « الْمَصِیرُ » : جایگاه . محلّ بازگشت .
آیه 17
متن آیه :
فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَکِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللّهَ رَمَى وَلِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاء حَسَناً إِنَّ اللّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ
ترجمه :
( ای مؤمنان ! ) شما کافران را ( با قوّت و قدرت خود در نبرد بدر ) نکشتید ، بلکه خدا ( با پیروز نمودنتان بر آنان و افگندن هراس به دلهایشان ) ایشان را کشت . و ( ای پیغمبر ! بدان گاه که مشتی خاک به طرف آنان پرتاب کردی و خاک به چشمان ایشان فرو رفت ، در اصل ) این تو نبودی که ( خاک را به سوی آنان ) پرتاب کردی ( چرا که مشتی خاک از حیث کمیّت و کیفیّت آن توانائی را ندارد ) بلکه خداوند ( آن خاک را تکثیر و به سوی ایشان ) پرتاب کرد ( و به چشمان آنان رساند ) تا بدین وسیله مؤمنان را خوب بیازماید ( و با اعطاء خوبیها آزمایششان نماید ) . بیگمان خداوند شنوای ( دعا و استغاثه مؤمنان بوده و از صدق و اخلاص ایشان ) آگاه است .
توضیحات :
« لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنینَ مِنْهُ بَلآءً حَسَناً » : خداوند چنین کاری را کرد تا مؤمنان را با نعمت نصرت و پیروزی بیازماید و در صورت شکر نعمت ، بر مقدار آن بیفزاید و توفیق بیشترشان عطاء نماید . بَلآءً در اینجا محمول بر احسان و نعمت است و مراد امتحان مؤمنان با حسنات است ( نگا : اعراف / 168 ) .
آیه 18
متن آیه :
ذَلِکُمْ وَأَنَّ اللّهَ مُوهِنُ کَیْدِ الْکَافِرِینَ
ترجمه :
این ( پیروزی مؤمنان و شکست کافران ، حق است و نمونه آن را دیدید ) و خداوند ( دام ) مکر و کید کافران را سست ( و بی‌اثر ) می‌کند .
توضیحات :
« ذلِکُمْ » : آن نصرت و پیروزی مؤمنان ، و شکست و کشتار کافران . مبتدا و خبر آن محذوف است ؛ و یا این که خود خبر مبتدای محذوف است ، و جمله ( أَنَّ اللهَ مُوهِنُ . . . ) عطف بر آن است ( نگا : انفال / 14 ) . « مُوهِن » : سست‌کننده .
آیه 19
متن آیه :
إِن تَسْتَفْتِحُواْ فَقَدْ جَاءکُمُ الْفَتْحُ وَإِن تَنتَهُواْ فَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَإِن تَعُودُواْ نَعُدْ وَلَن تُغْنِیَ عَنکُمْ فِئَتُکُمْ شَیْئاً وَلَوْ کَثُرَتْ وَأَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ
ترجمه :
( ای مؤمنان ! ) شما ( که از پروردگار خود ) درخواست پیروزی ( در جنگ بدر ) را می‌کردید و پیروز هم شدید . ( حال که مشغول تقسیم غنائم هستید ، از روش اعتراض‌آمیز و مخالفت با نحوه تقسیم غنائم ) اگر دست بردارید ، برای شما بهتر خواهد بود . اگر هم ( به مجادله و پرخاشگری خود ) برگردید ، ما هم ( به تقبیح کارتان و تحریک دشمنانتان ) برمی‌گردیم ( و شما را در چنگال کشتن تنها رها می‌سازیم ) و جمعیّت شما هر چند هم زیاد باشد ( بدون یاری خدا ) کاری از پیش نخواهد برد . بیگمان خدا با مؤمنان است ( و یاری و پشتیبانی او شامل آنان است ) .
توضیحات :
« إِن تَسْتَفْتِحُوا . . . » : اگر طلب پیروزی و فتح و ظفر می‌کنید . این آیه با توجّه به سابق و لاحق خود ، خطاب به مؤمنان است . برخی آن را خطاب به مشرکان قریش می‌دانند که چون آماده کارزار شدند ، به پرده کعبه آویختند و از خداوند پیروزی بهترین و بزرگوارترینِ دو گروه ، یعنی قریشیان و مسلمانان را خواستند . آن وقت معنی آیه چنین می‌شود : ای مشرکان قریش ! شما که از خدا درخواست پیروزی گروه برحق را داشتید ، و هم‌اینک مسلمانان پیروز شده‌اند و حق را عیان می‌بینید ، اگر از کفر و دشمنانگی با پیغمبر و مسلمانان دست بردارید برای شما بهتر است ، و اگر به کفر و جنگ با ایشان برگردید ، ما هم پیروزکردن آنان و شکست دادن شما را تکرار می‌کنیم ؛ و . . .
آیه 20
متن آیه :
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنتُمْ تَسْمَعُونَ
ترجمه :
ای مؤمنان ! از خدا و پیغمبرش فرمانبرداری کنید ، و از پیغمبر روگردان نشوید ، در حالی که شما ( آیات قرآن را ) می‌شنوید ( و می‌بینید که آشکارا امر به وجوب اطاعت از او می‌کنند ) .
توضیحات :
« لا تَوَلَّوْا عَنْهُ » : بدو پشت مکنید . از دستور او سرپیچی مکنید . « تَسْمَعُونَ » : می‌شنوید . مراد از شنیدن در اینجا ، فهمیدن و تصدیق‌کردن است .
آیه 21
متن آیه :
وَلاَ تَکُونُواْ کَالَّذِینَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لاَ یَسْمَعُونَ
ترجمه :
و مانند کسانی نباشید که می‌گفتند : شنیدیم ( امّا در گوش نگرفتیم ) ، و حال آن که آنان نمی‌شنوند ( چون به دنبال آن نمی‌روند ) .
توضیحات :
« الَّذِینَ قالُوا . . . » : مراد از چنین کسانی بیشتر دو گروهند : کافران دشمن حق و حقیقت ( نگا : نساء / 46 ) و منافقان دورو ( نگا : محمّد / 16 ) . « لا یَسْمَعُونَ » : مراد این است که گوششان به حقائق بدهکار نیست ( نگا : اعراف / 179 ) .
آیه 22
متن آیه :
إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ
ترجمه :
بیگمان بدترین انسانها در پیشگاه یزدان ، افراد کر و لالی هستند که نمی‌فهمند .
توضیحات :
« الدَّوَابِ » : جمع دَابَّة ، جنبندگان ( نگا : نور / 45 ) . در اینجا مراد انسانها است . « الصُّمُّ » : جمع اصمّ ، اشخاص کر . مراد کسانی است که برای شناخت حق و پندگرفتن از مواعظ حسنه گوش فرا نمی‌دهند . « الْبُکْمُ » : جمع ابکم ، اشخاص لال . مراد کسانی است که حق و حقیقت را نمی‌گویند . « لا یَعْقِلُونَ » : مراد کسانی است که از عقل برای تشخیص حق از باطل ، و خیر از شر ، سود نمی‌جویند .
آیه 23
متن آیه :
وَلَوْ عَلِمَ اللّهُ فِیهِمْ خَیْراً لَّأسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّواْ وَّهُم مُّعْرِضُونَ
ترجمه :
اگر خداوند ( در آنان آمادگی پذیرش حق می‌دید ، و زمینه قبول خیر و ) نیکی در ایشان سراغ می‌داشت ، ( حرف حق را به هر صورت بود ) به گوششان می‌رسانید ، ولی اگر ( با فراهم نبودن زمینه ، چنین کاری را می‌کرد و حق را ) به گوش آنان می‌رسانید ، سرپیچی می‌کردند ؛ چرا که ایشان ( آگاهانه از پذیرش حق ) روگردانند .
توضیحات :
« أَسْمَعَهُمْ » : به گوش آنان رساند . گوش ایشان را باز و شنوا کرد . « خَیْراً » : نیکی . در اینجا مراد استعداد و زمینه پذیرش حق است . معنی آیه فوق درست به آن می‌ماند که کسی بگوید : من اگر می‌دانستم فلان کس دعوت مرا می‌پذیرد ، از او دعوت می‌کردم . ولی در حال حاضر وضع طوری است که اگر او را دعوت کنم نخواهد پذیرفت . بنابراین دعوت نخواهم کرد .
آیه 24
متن آیه :
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اسْتَجِیبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُم لِمَا یُحْیِیکُمْ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ
ترجمه :
ای مؤمنان ! فرمان خدا را بپذیرید ، و دستور پیغمبر او را قبول کنید هنگامی که شما را به چیزی دعوت کند که به شما زندگی ( مادی و معنوی و دنیوی و اخروی ) بخشد ، و بدانید که خداوند میان انسان و دل او جدائی می‌اندازد ( و می‌تواند انسان را از رسیدن به خواستها و آرزوهای دل باز دارد و او را بمیراند و نگذارد عمر طولانی داشته باشد که مهمترین آرزوی دل هر انسانی است ) ، و بدانید که همگان در پیشگاه خدای سبحان گرد آورده می‌شوید ( و به حساب و کتابتان رسیدگی می‌گردد ) .
توضیحات :
« إسْتَجیبُوا » : بپذیرید . دعوت خدا را با طاعت و عبادت پاسخ گوئید . « إِذا » : هرگاه که . واژه ( إِذا ) می‌تواند عام باشد و مراد بیان شرط نباشد . یعنی هر زمان که شما را دعوت کرد ، بیگمان به سوی چیزی دعوت می‌کند که مایه حیات است و . . . یا این که ذکر ( إِذا ) برای شرط بوده و به خاطر دو چیز باشد : الف - دخالت دادن عقل در پذیرفتن یا نپذیرفتن فرمان ، حتی اگر این فرمان از منبعی باشد که جز حق ظاهر و خیر خالص از آن صادر نگردد . ب - اوامر و احکام شریعت همه خیر مطلق است و بررسی و وارسی آنها بر نورانیّت و حقّانیّت آنها می‌افزاید و زیبائی و والائی آنها را بهتر و بیشتر در آئینه ضمیر می‌نمایاند . « یَحُولُ » : حائل می‌گردد و فاصله می‌اندازد . مراد بیان قدرت کامل و علم شامل خدا است که با قدرت خود بر هر چیزی توانا و با علم خود از هرچیزی آگاه است ، و این او است که اختیار قلب که سررشته زندگی است در دست او است ، و حیات و ممات انسان مربوط بدو است .
آیه 25
متن آیه :
وَاتَّقُواْ فِتْنَةً لاَّ تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مِنکُمْ خَآصَّةً وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ
ترجمه :
خویشتن را از بلا و مصیبتی به دور دارید که تنها دامنگیر کسانی نمی‌گردد که ستم می‌کنند ( بلکه اگر جلو ستمکاران گرفته نشود ، خشک و تر به گناه آنان می‌سوزد ) و بدانید که خداوند دارای کیفر سخت و مجازات شدید است .
توضیحات :
« فِتْنَةً » : بلا و مصیبت . « خَآصَّةً » : مخصوصاً . به ویژه .
آیه 26
متن آیه :
وَاذْکُرُواْ إِذْ أَنتُمْ قَلِیلٌ مُّسْتَضْعَفُونَ فِی الأَرْضِ تَخَافُونَ أَن یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَآوَاکُمْ وَأَیَّدَکُم بِنَصْرِهِ وَرَزَقَکُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ
ترجمه :
( ای مؤمنان ! ) به یاد آورید هنگامی را که شما گروه اندک و ضعیفی در سرزمین ( مکّه ) بودید و می‌ترسیدید که مردم شما را بربایند ، ولی خدا شما را ( در سرزمین مدینه ) پناه و مأوی داد و با معونت و یاری خود شما را ( در جنگ بدر پیروز گرداند و ) نیرو بخشید و غنائم پاکیزه‌ای بهره شما کرد تا این که سپاسگزاری بکنید ( و در راه جهاد به جان و دل بکوشید ) .
توضیحات :
« أَن یَتَخَطَّفَکُمْ » : این که شما را بربایند . « ءَاوَیا » : پناه داد . مکان و مأوی داد . « أَیَّدَ » : تقویت کرد . نیرو و شکوه بخشید . « الطَّیِّبَاتِ » : روزیهای پاکیزه . مراد غنائم جنگ است که تنها برای آنان حلال و پاکیزه بود .
آیه 27
متن آیه :
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَخُونُواْ اللّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُواْ أَمَانَاتِکُمْ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ
ترجمه :
ای مؤمنان ! به خدا و پیغمبر ( با دوست داشت دشمنان حق ، پخش اسرار جنگی ، پشت سرافکندن برنامه‌های الهی ، و غیره ) خیانت مکنید ، و در امانات خود نیز آگاهانه خیانت روا مدارید .
توضیحات :
« وَ تَخُونُوا اماناتِکُمْ » : این جمله عطف بر ( تَخُونُوا . . . ) و مجزوم است ، یا این که منصوب است چون جواب نهی است . همان گونه که شاعر می‌گوید : لا تَنْهَ عَنْ خُلُقٍ وَ تَأتِیَ مِثْلَهُ عارٌ عَلَیْکَ - إِذا فَعَلْتَ - عَظیمٌ « وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ » : در حالی که مفاسد خیانت و بدفرجامی آن را در دنیا و آخرت می‌دانید .
آیه 28
متن آیه :
وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلاَدُکُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ
ترجمه :
( ای مؤمنان راستین ! ) بدانید که اموال و اولاد شما وسیله آزمایش هستند ( و ترجیح محبّت دارائی و فرزندان بر محبّت یزدان سبحان ، مایه بلا و هلاک شما است ) و بدانید که پاداش بزرگ ( مؤمنانی که از عهده امتحان برمی‌آیند و رضایت خدا را بالاتر از مال و منال دنیا می‌دانند ) در پیشگاه خدا ( مهیّا و مصون ) است .
توضیحات :
« فِتْنَةٌ » : مایه آزمایش . وسیله هلاک . مایه آشوب ( نگا : آل‌عمران / 14 ، و تغابن / 15 ) .
آیه 29
متن آیه :
یِا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ یَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَاناً وَیُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ
ترجمه :
ای مؤمنان ! اگر از خدا ( بترسید و از مخالفت فرمان او ) بپرهیزید ، خدا بینش ویژه‌ای به شما می‌دهد که در پرتو آن حق را از باطل می‌شناسید ، و گناهانتان را می‌زداید و شما را می‌آمرزد ، چرا که یزدان دارای فضل و بخشش فراوان است .
توضیحات :
« فُرْقَاناً » : نصرت و پیروزی ، چون دشمنان را از دوستان و محق را از مبطل جدا می‌سازد . بینش و روشن‌بینی ، چون بدان حق از باطل شناخته می‌شود . این واژه مصدر ثلاثی مجرّد است و برای مبالغه به کار می‌رود .
آیه 30
متن آیه :
وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ
ترجمه :
( ای پیغمبر ! به خاطر بیاور ) هنگامی را که کافران درباره تو نقشه می‌کشیدند که تو را به زندان بیفکنند یا بکشند و یا این که ( از شهر مکّه ) بیرون کنند . آنان چاره می‌اندیشیدند و نقشه می‌کشیدند ( که چگونه به تو شر و بلا برسانند ) و خدا ( هم برای نجات تو از شر و بلای ایشان ) تدبیر و چاره‌سازی می‌کرد ، و خداوند بهترین چاره‌ساز است .
توضیحات :
« لِیُثْبِتُوکَ » : تا تو را برجای بدارند و زندانی کنند . « یُخْرِجُوکَ » : تو را اخراج کنند ( نگا : توبه / 40 ) . « یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللهُ » : ( نگا : آل‌عمران / 54 ، اعراف / 99 و 123 ) ؛ واژه ( مکر ) به معنی تدبیر و چاره‌اندیشی و طرح نقشه است .
آیه 31
متن آیه :
وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا قَالُواْ قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاء لَقُلْنَا مِثْلَ هَذَا إِنْ هَذَا إِلاَّ أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ
ترجمه :
این کافران هنگامی که آیات ما بر آنان خوانده می‌شود ، می‌گویند : شنیدیم ( چیز مهمّی نیست ! ) اگر ما هم بخواهیم مثل این را می‌گوئیم . چرا که چیزی جز افسانه‌های پیشینیان نیست .
توضیحات :
« أَسَاطِیرُ » : جمع أُسْطُورَه ، افسانه‌ها ( نگا : فرقان / 5 ) .
آیه 32
متن آیه :
وَإِذْ قَالُواْ اللَّهُمَّ إِن کَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنَا حِجَارَةً مِّنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ
ترجمه :
( ای پیغمبر ! به خاطر بیاور ) زمانی را که کافران می‌گفتند : خداوندا اگر این ( آئین و این قرآن ) حق است و از ناحیه تو است ، از آسمان بارانی از سنگ بر سر ما فرود آور یا به عذاب دردناک ( دیگری ) ما را گرفتار ساز .
توضیحات :
« إِن کَانَ هذا هُوَ الْحَقَّ » : واژه ( هُوَ ) ضمیر فصل یا عماد است و ( الْحَقَّ ) خبر ( کانَ ) است .
آیه 33
متن آیه :
وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ
ترجمه :
خداوند تا تو در میان آنان هستی ایشان را عذاب نمی‌کند ( به گونه‌ای که آنان را ریشه‌کن و نابود سازد . چرا که تو رَحْمَةلِلْعالَمین بوده و آنان را به سوی حق فرا می‌خوانی و امیدواری که آئین اسلام را بپذیرند و راه رستگاری در پیش گیرند ) ، و همچنین خداوند ایشان را عذاب نمی‌دهد در حالی که ( برخی از ) آنان طلب بخشش و آمرزش می‌نمایند ( و از کرده خود پشیمانند و از اعمال ناشایست خویش توبه می‌کنند ) .
توضیحات :
« وَ أَنتَ فِیهِمْ » : در حالی که تو در میان آنان بسر می‌بری . « وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ » : در حالی که طلب آمرزش را دارند . مراد از عذاب مورد نظر آیه ، عذاب و بلای بزرگی است که یکباره ایشان را هلاک و نابود سازد ؛ نه عذاب و بلای جزئی و معمولی . دو چیز وسیله امنیّت از عذاب خدا است : وجود پیغمبر در میان مسلمین ، و استغفار به درگاه ربّ‌العالمین . اوّلی اختصاص به مسلمانان صدر اسلام ، و دومی مربوط به همه مؤمنان در تمام قرون و اعصار است .
آیه 34
متن آیه :
وَمَا لَهُمْ أَلاَّ یُعَذِّبَهُمُ اللّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُواْ أَوْلِیَاءهُ إِنْ أَوْلِیَآؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ
ترجمه :
چرا خداوند آنان را عذاب نکند ، در حالی که ایشان ( مسلمانان را ) از مسجدالحرام باز می‌دارند ؟ آنان هرگز سرپرستان مسجدالحرام نمی‌باشند ، بلکه تنها کسانی حق این سرپرستی را دارند که پرهیزگار باشند ، و لیکن غالب آنان ( از این واقعیّت ) بی‌خبرند .
توضیحات :
« أوْلِیَآؤُهُ » : ضمیر ( هُ ) در هر دو واژه ( اولیاء ) به مسجدالحرام برمی‌گردد . برخی هم مرجع آن را ( ألله ) دانسته‌اند . در این صورت معنی آیه چنین می‌شود : چرا خداوند آنان را عذاب نکند ، در حالی که ایشان مسلمانان را از مسجدالحرام باز می‌دارند ؟ آنان هرگز دوستان خدا نمی‌باشند . بلکه تنها مسلمانان پرهیزگار دوستان خدا بشمارند ، ولیکن بیشتر آنان ( از این واقعیّت ) بی‌خبرند ( نگا : یونس / 62 و 63 ) .
آیه 35
متن آیه :
وَمَا کَانَ صَلاَتُهُمْ عِندَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکَاء وَتَصْدِیَةً فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا کُنتُمْ تَکْفُرُونَ
ترجمه :
دعا و تضرّع ایشان در کنار مسجدالحرام جز سوت‌کشیدن و کف‌زدن نمی‌باشد . پس ( ای کافران ! مزه مرگ در میدان نبرد بدْر و اسارت در آن و ) عذاب را بچشید به سبب کفری که می‌ورزیده‌اید .
توضیحات :
« صَلاتُهُمْ » : نماز ایشان . دعا و عبادت ایشان . « مُکَآءً » : سوت‌کشیدن . « تَصْدِیَة » : کف‌زدن . از ماده ( صدد ) و در آن دال دوم به یاء قلب شده است . یا از ( صَدی ) و ناقص یائی است .
آیه 36
متن آیه :
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِیَصُدُّواْ عَن سَبِیلِ اللّهِ فَسَیُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ وَالَّذِینَ کَفَرُواْ إِلَى جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ
ترجمه :
کافران اموال خود را خرج می‌کنند تا ( مردمان را ) از راه خدا ( و ایمان به الله ) بازدارند . آنان اموالشان را خرج خواهند کرد ، امّا بعداً مایه حسرت و ندامت ایشان خواهد گشت و شکست هم خواهند خورد . بیگمان کافران همگی به سوی دوزخ رانده می‌گردند و در آن گرد آورده می‌شوند .
توضیحات :
« یُحْشَرُونَ » : رانده می‌شوند . گردآورده می‌شوند .
آیه 37
متن آیه :
لِیَمِیزَ اللّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَیَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلَىَ بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُوْلَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ
ترجمه :
( این شکست در دنیا و عذاب در آخرت همه به خاطر آن است که ) تا خداوند ناپاک را از پاک جدا سازد و برخی از ناپاکان را بر برخی دیگر بیفزاید و جملگی ایشان را روی هم انباشته کند و آن گاه به دوزخشان بیندازد . آنان ( در دنیا و آخرت ) زیانکارند .
توضیحات :
« لِیَمِیزَ اللهُ الْخَبیِثَ مِنَ الطَّیِّبِ » : تا خدا کافر را از مؤمن جدا سازد و آنان را همسان و برابر نکند ( نگا : مائده / 100 و سجده / 18 ) . لام ( لِیَمِیزَ ) متعلّق به فعل مقدّری است که از سیاق کلام مفهوم می‌گردد ، و تقدیر چنین است : فَعَلَ اللهُ ذلِکَ لِیَمیزَ . « فَیَرْکُمَهُ » : تا آن را متراکم کند و روی هم انباشته سازد .
آیه 38
متن آیه :
قُل لِلَّذِینَ کَفَرُواْ إِن یَنتَهُواْ یُغَفَرْ لَهُم مَّا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ یَعُودُواْ فَقَدْ مَضَتْ سُنَّةُ الأَوَّلِینِ
ترجمه :
( ای پیغمبر ! ) به کافران بگو : ( درگاه توبه همیشه باز است و ) اگر ( از کفر و عناد ) دست بردارند ، گذشته اعمالشان بخشوده می‌شود ، و اگر هم ( به کفر و ضلال خود ) برگردند ( و به جنگ و ستیزتان برخیزند ) قانون خدا درباره پیشینیان از مدّنظر گذشته است ( و همان قانون هم درباره آنان اجرا می‌گردد . یعنی سزای مشرکان و معاندان و مکذّبان نابودی است و ایشان هم نابود می‌شوند ) .
توضیحات :
« سَلَفَ » : از پیش گذشت . « مَضَتْ » : رفت . جاری شد . « سُنَّةُ » : روش . قانون . « سُنَّةُالأوَّلِینَ » : عادت خدا نسبت به گذشتگان . یعنی یاری مؤمنان و رسوائی و نابودی کافران ( نگا : انبیاء / 105 ، غافر / 51 ) . اضافه ( سُنَّة ) به ( الأوّلینَ ) به خاطر مُلابسه ظاهری میان آن دو تا است والاّ سنّت از آن خدا است ؛ نه دیگران ( نگا : اسراء / 77 ، احزاب / 38 و 62 ، غافر / 85 ) .
آیه 39
متن آیه :
وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّه فَإِنِ انتَهَوْاْ فَإِنَّ اللّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ
ترجمه :
و با آنان پیکار کنید تا فتنه‌ای باقی نماند ( و نیروئی نداشته باشند که با آن بتوانند شما را از دینتان برگردانند ) و دین خالصانه از آن خدا گردد ( و مؤمنان جز از خدا نترسند و آزادانه به دستور آئین خویش زیست کنند ) . پس اگر ( از روش نادرست خود ) دست برداشتند ( و اسلام را پذیرفتند ، دست از آنان بدارید ، چرا که ) خدا می‌بیند چیزهائی را که می‌کنند ( و کیفرشان می‌دهد ) .
توضیحات :
« فِتْنَةٌ » : از دین برگرداندن . بلا و آشوب . « یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ » : مراد این است که ادیان باطله از میان رود ، و جز دین اسلام بر جای نماند . دین و پرستش همه خاصّ خدا باشد .
آیه 40
متن آیه :
وَإِن تَوَلَّوْاْ فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَوْلاَکُمْ نِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِیرُ
ترجمه :
و اگر پشت کردند ( و به روی‌گردانی خود از حق و آزار مؤمنان ادامه دادند ) بدانید که ( شما تحت سرپرستی خدا قرار دارید و ) خداوند سرپرست شما است و او بهترین سرپرست و بهترین یاور و مددکار است .
توضیحات :
« تَوَلَّوْا » : پشت کردند . نپذیرفتند . « الْمَوْلَیا » : سَرور . سرپرست .
آیه 41
متن آیه :
وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِن کُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ
ترجمه :
( ای مسلمانان ! ) بدانید که همه غنائمی را که فراچنگ می‌آورید ، یک پنجم آن متعلّق به خدا و پیغمبر و خویشاوندان ( پیغمبر ) و یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه است . ( سهم خدا و رسول به مصالح عامّه‌ای اختصاص دارد که پیغمبر در زمان حیات خود مقرّر می‌دارد یا پیشوای مؤمنان بعد از او معیّن می‌نماید . بقیّه یک پنجم هم صرف افراد مذکور می‌شود . چهار پنجم باقیمانده نیز میان رزمندگان حاضر در صحنه تقسیم می‌گردد . باید به این دستور عمل شود ) اگر به خدا و بدانچه بر بنده خود در روز جدائی ( کفر از ایمان ، یعنی در جنگ بدر ، روز هفدهم ماه رمضان سال دوم هجری ) نازل کردیم ایمان دارید . روزی که دو گروه ( مؤمنان و کافران ) رویاروی شدند ( و با هم جنگیدند ، و گروه اندک مؤمنان ، بر جمع کثیر کافران ، در پرتو مدد الهی پیروز شدند ) و خدا بر هر چیزی توانا است .
توضیحات :
« خُمُس » : یک پنجم . « ذِی الْقُرْبی » : خویشاوندان . مراد بنی‌هاشم و بنی عبدالمطّلب است . « یَوْمَ الْفُرْقَانِ » : روز جدائی حق از باطل و ایمان از کفر . مراد روزی است که قرآن در شب آن نازل گردید ( نگا : آل‌عمران / 4 و فرقان / 1 ) و جنگ بدر در سال دوم هجری در آن به وقوع پیوست .
آیه 42
متن آیه :
إِذْ أَنتُم بِالْعُدْوَةِ الدُّنْیَا وَهُم بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَى وَالرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنکُمْ وَلَوْ تَوَاعَدتَّمْ لاَخْتَلَفْتُمْ فِی الْمِیعَادِ وَلَکِن لِّیَقْضِیَ اللّهُ أَمْراً کَانَ مَفْعُولاً لِّیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَن بَیِّنَةٍ وَیَحْیَى مَنْ حَیَّ عَن بَیِّنَةٍ وَإِنَّ اللّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ
ترجمه :
( به یاد آورید ) زمانی را که شما در طرف نزدیکتر ( به مدینه منوّره ) بودید ( و باران فقط در آنجا بارید و زمین را سفت گردانید ) آنان ( یعنی دشمنان ) در طرف دورتر مستقرّ بودند ( و آب در اختیار نداشتند و زمین آنجا سست بود و بارانی هم به خود ندید ، و لذا قدمها بدان فرو می‌رفت ) و کاروان ( قریشیان به سرپرستی ابوسفیان که شما در تعقیب آن بودید ) در مکان پائین‌تری از شما قرار داشت . اگر با همدیگر وعده ( جنگ ) می‌دادید ( قریشیان به خاطر هراس از شما مؤمنان ، و شما مؤمنان به سبب کمی خود و فراوانی دشمنان ) به وعده خود وفا نمی‌کردید ، ولیکن ( بدون وعده قبلی و میل قلبی با یکدیگر رویاروی شدید ) تا خداوند کاری را تحقّق بخشد که می‌بایست انجام گیرد ، و بدین وسیله آنان که گمراه می‌شوند با اتمام حجّت بوده و آنان که راه حق را می‌پذیرند با آگاهی و دلیل آشکار باشد . بیگمان خدا بر هر چیزی توانا است ( و او بود که گروه اندک مسلمانان را پیروز و گروه فراوان کافران را شکست داد ) .
توضیحات :
« الْعُدْوَةِ » : کناره . سمت . طرف . ناحیه . « الدُّنْیَا » : مؤنّث أَدْنی ، نزدیکتر . مراد ناحیه‌ای است که به مدینه نزدیکتر بود . « الْقُصْویا » : مؤنّث أَقصی ، دورتر . « الرَّکْبُ » : کاروان . مراد کاروان ابوسفیان است که در آیه هفتم همین سوره بدان اشاره شده است . « أَسْفَل » : پائین‌تر . مراد مکان پائین‌تری است که در ساحل دریا قرار داشت . « لَوْ تَوَاعَدْتُمْ » : اگر شما و قریشیان به همدیگر وعده جنگ می‌دادید و بر آن توافق می‌کردید . « لِیَهْلِکَ » : تا هلاک شود . مراد از هلاک در اینجا کفر است چون سبب هلاک است . « یَحْیَیا » : زنده شود . مراد از زنده شدن ، ایمان آوردن است . زیرا ایمان آوردن ، از مرگِ کفر زنده‌شدن و زندگی دوباره یافتن است ( نگا : انعام / 122 ) . « بَیِّنَةٍ » : دلیل آشکار . مراد مشاهده کشته‌شدن کفّار و پیروزی آشکار مؤمنان در جنگ بدر است که در پرتو مدد و یاری باری تعالی بود .
آیه 43
متن آیه :
إِذْ یُرِیکَهُمُ اللّهُ فِی مَنَامِکَ قَلِیلاً وَلَوْ أَرَاکَهُمْ کَثِیراً لَّفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِی الأَمْرِ وَلَکِنَّ اللّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ
ترجمه :
در آن زمان خداوند در خواب دشمنان را به تو اندک نشان داد ، و اگر آنان را زیاد نشان می‌داد ، مسلّماً سست می‌شدید و درباره کار ( جنگیدن و نجنگیدن ) دچار کشمکش می‌گشتید ، ولی خداوند ( شما را از این عجز و اختلاف ) رهائی بخشید ، چرا که او از آنچه ( در میان دلها و ) در اندرون سینه‌ها است باخبر است ( و از روحیه و باطن همگان آگاه است ) .
توضیحات :
« یُرِیکَهُمْ » : آنان را به تو نمود . پیغمبر پیش از درگیری در خواب چنین دید که شماره دشمنان اندک است . مؤمنان از این خواب دل و جرأتی پیدا کردند . والاّ تعداد کافران بیش از هزار نفر بود ، در صورتی که مؤمنان 314 نفر بودند . « سَلَّمَ » : رهائی بخشید . نجات داد .
آیه 44
متن آیه :
وَإِذْ یُرِیکُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلاً وَیُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ لِیَقْضِیَ اللّهُ أَمْراً کَانَ مَفْعُولاً وَإِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ
ترجمه :
و در آن زمان خداوند آنان را در نظر شما به هنگام رویاروئی کم جلوه داد ، و شما را نیز در نظر آنان کم جلوه داد ، تا خداوند موضوعی را که می‌بایست تحقّق یابد انجام دهد . ( این اراده خدا بود ) و همه کارها و همه چیزها ( در این جهان ) به فرمان و خواست یزدان برمی‌گردد ( و آنچه او بخواهد می‌شود و بس ) .
توضیحات :
« یُرِیکُمُوهُمْ . . . قَلِیلاً » : ( کُمْ ) و ( هُمْ ) مفعول اوّل و دوم ( یُری ) و ( قَلیلاً ) حال ( هُمْ ) است .
آیه 45
متن آیه :
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُواْ وَاذْکُرُواْ اللّهَ کَثِیراً لَّعَلَّکُمْ تُفْلَحُونَ
ترجمه :
ای مؤمنان ! هنگامی که با گروهی ( از دشمنان در میدان کارزار ) روبرو شدید ، پایداری نمائید ( و فرار نکنید ) و بسیار خدا را یاد کنید ( و قدرت و عظمت و وفای به عهد او را پیش چشم دارید و به تضرّع و زاریش بخوانید ) تا ( در دنیا ) پیروز و ( در آخرت ) رستگار شوید .
توضیحات :
« فِئَةً » : دسته . گروه . « فَاثْبُتُوا وَ اذْکُرُوا . . . » : دو عامل پیروزی ، یکی پایداری و دومی در همه حال به یاد خدا بودن و ذکر خدا کردن است .
آیه 46
متن آیه :
وَأَطِیعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُواْ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ
ترجمه :
و از خدا و پیغمبرش اطاعت نمائید و ( در میان خود اختلاف و ) کشمکش مکنید ، ( که اگر کشمکش کنید ) درمانده و ناتوان می‌شوید و شکوه و هیبت شما از میان می‌رود ( و ترس و هراسی از شما نمی‌شود ) . شکیبائی کنید که خدا با شکیبایان است .
توضیحات :
« ریح » : باد . در اینجا مراد قوّت و قدرت ، شکّوه و هیبت ، و غلبه و پیروزی است .
آیه 47
متن آیه :
وَلاَ تَکُونُواْ کَالَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِم بَطَراً وَرِئَاء النَّاسِ وَیَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَاللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ
ترجمه :
و مانند کسانی ( از قریشیان ) نباشید که بسیار مغرورانه و خودستایانه و برای خودنمائی کردن در برابر مردم ( از شهر مکّه به سوی میدان بدر ) بیرون آمدند و ( با نمایش مال و منال و قدرت و قوّت خود ) مردمان را از راه خدا باز می‌داشتند ( و از دخول آنان به دین اسلام با تمام توان جلوگیری می‌نمودند ) . خداوند از آنچه می‌کردند آگاه است ( و کیفر آنان را خواهد داد ) .
توضیحات :
« بَطَراً » : سرمستی نعمت و قدرت . غرور حاصل از اموال و اولاد و جاه و جلال . فخر . « رِئآءَ » : برای ریا و خودنمائی . واژه‌های ( بَطَراً ) و ( رِئآءَ ) مصدر و مفعول‌له بوده و یا این که حال بشمارند و به جای ( بَطِرینَ ) و ( مُرائینَ ) یعنی سرمستانه و ریاکارانه به کار رفته‌اند . « مُحِیطٌ » : کاملاً آگاه و از هر جهت توانا .
آیه 48
متن آیه :
وَإِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لاَ غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّی جَارٌ لَّکُمْ فَلَمَّا تَرَاءتِ الْفِئَتَانِ نَکَصَ عَلَى عَقِبَیْهِ وَقَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِّنکُمْ إِنِّی أَرَى مَا لاَ تَرَوْنَ إِنِّیَ أَخَافُ اللّهَ وَاللّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ
ترجمه :
( به یاد آور ) زمانی را که اهریمن ( با وسوسه‌های خود ) اعمالشان را در جلو دیدگانشان می‌آراست و می‌گفت : امروز هیچ کس نمی‌تواند بر شما پیروز شود و من ، هم‌پیمان و یاور شما هستم . امّا هنگامی که دو گروه ( مؤمنان و کافران ) همدیگر را دیدند ( و رویاروی شدند ) بر پاشنه‌های خود چرخید ( و از عهد و پیمان خود دست کشید ) و گفت من از شما بیزار و گریزانم . من چیزی را می‌بینم که شما نمی‌بینید . من از خدا می‌ترسم . چرا که خدا سخت کیفردهنده و مجازات‌کننده است .
توضیحات :
« جارٌ » : هم‌پیمان . یاور . « تَرَآءَتْ » : همدیگر را دیدند . « نَکَصَ عَلَیا عَقِبَیْهِ » : به عقب برگشت و گریخت . مراد این است که مکر و کید او باطل شد و از خواستهای خود دست کشید .
آیه 49
متن آیه :
إِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ غَرَّ هَؤُلاء دِینُهُمْ وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ
ترجمه :
( به یاد آور ) آن زمانی را که منافقان و کسانی که ( ضعیف‌الایمان بودند و ) در دلهایشان بیماری ( کفر و نفاق سَرَک می‌کشید و در غوغا ) بود ، می‌گفتند : اینان را آئینشان مغرور نموده و گول زده است ( این است که چنین آماده رزم و فداکاریند و خویشتن را با دست ما به کشتن می‌دهند . امّا کافران و منافقان و همه مردمان باید بدانند که ) هرکس به خدا پشت بندد ( خدا او را بسنده است و وی را پیروز می‌گرداند و به مقصود می‌رساند ) چرا که خدا مقتدر و توانا است و کارها را بجا و از روی فلسفه انجام می‌دهد ( و حق را بر باطل چیره می‌گرداند ) .
توضیحات :
« وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ » : عطف تفسیر است ( نگا : بقره / 10 ) . « غَرَّ » : مغرور کرده است . گول زده است .
آیه 50
متن آیه :
وَلَوْ تَرَى إِذْ یَتَوَفَّى الَّذِینَ کَفَرُواْ الْمَلآئِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُواْ عَذَابَ الْحَرِیقِ
ترجمه :
اگر ببینی ( ای پیغمبر ! هول و هراس و عذاب و عقابی را که به کافران دست می‌دهد ) بدان گاه که فرشتگان جان کافران را می‌گیرند و سر و صورت و پشت و روی آنان را ( از هر سو ) می‌زنند و ( بدیشان می‌گویند ) : عذاب سوزان ( اعمال بد خود ) را بچشید ، ( از مشاهده این همه درد و رنج و ترس و خوف دچار شگفت خواهی شد و به حال آنان تأسّف خواهی خورد ) .
توضیحات :
« یَتَوفَّیا » : جان می‌گیرند . به قبض روح می‌پردازند ( نگا : نساء / 97 ، انعام / 61 ، محمّد / 27 ، نحل / 28 و 32 ) . « الْحَرِیقِ » : سوزاندن . سوزاننده ( نگا : آل‌عمران / 181 ) .
آیه 51
متن آیه :
ذَلِکَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَأَنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِیدِ
ترجمه :
این به خاطر کارهائی است که از پیش می‌کرده‌اید و می‌فرستاده‌اید و خداوند به بندگان هرگز کمترین ستمی روا نمی‌دارد .
توضیحات :
« ظَلّام » : صیغه مبالغه در کمیّت است ؛ نه کیفیّت ( نگا : آل‌عمران / 182 ) . به معنی ( ذی ظُلْم ) است ، از قبیل : عَطاّر . تَمّار .
آیه 52
متن آیه :
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کَفَرُواْ بِآیَاتِ اللّهِ فَأَخَذَهُمُ اللّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقَابِ
ترجمه :
( اینان رفتار و کردار زشتی دارند ) همچون رفتار و کردار قوم فرعون و کسانی که پیش از ایشان بودند و آیات ما را ( با وجود روشنی ) تکذیب می‌کردند ، پس خداوند آنان را به ( کیفر ) گناهانشان گرفت ، و خداوند نیرومند و شدیدالعقاب است ( و اعمال ناشایست در گذشته از هر کسی سرزده یا درآینده سرزند ، سرنوشت او همین خواهد بود ) .
توضیحات :
« دَأْب » : عادت همیشگی . پیشه .
آیه 53
متن آیه :
ذَلِکَ بِأَنَّ اللّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِّعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَأَنَّ اللّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ
ترجمه :
این بدان خاطر است که خداوند هیچ نعمتی را که به گروهی داده است تغییر نمی‌دهد مگر این که آنان حال خود را تغییر دهند ( و دیگر شایستگی نعمت خدا را نداشته باشند و بلکه سزاوار نقمت گردند ) و بیگمان خداوند شنوای ( اقوال و ) آگاه ( از افعال مردمان ) است .
توضیحات :
« ذلِکَ » : این عذاب و کیفر قریشیان . « مَا بِأَنفُسِهِمْ » : رفتار و کردارشان . نیّات و افکارشان .
آیه 54
متن آیه :
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کَذَّبُواْ بآیَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَونَ وَکُلٌّ کَانُواْ ظَالِمِینَ
ترجمه :
( اینان رفتار و کردار زشتی دارند و در انکار آیات و تکذیب رسالت پیغمبران خدا ، کاروبارشان ) همچون کاروبار قوم فرعون و کسانی است ( از قبیل قوم نوح و عاد و ثمود ) که پیش از ایشان می‌زیستند و آیات پروردگار خود را تکذیب می‌کردند ، پس ما ایشان را به سبب گناهانشان ( با صاعقه‌های جانگداز و بادهای خانمان برانداز و چیزهای دیگر ) نابود کردیم ، و قوم فرعون را در آب غرق نمودیم ، و همه ( این فرقه‌ها به خود ) ستم کردند ( چرا که خویشتن را در معرض عذاب الهی قرار دادند و سعادت سرمدی را به شقاوت ابدی تبدیل کردند ) .
توضیحات :
« کَدَأْبِ ءَالِ فِرْعَوْنَ . . . » : تکرار به خاطر تأکید در تقبیح کار و تشنیع حال و توبیخ کافران بدسگال است .
آیه 55
متن آیه :
إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ
ترجمه :
بیگمان بدترین انسانها در پیشگاه یزدان ، کسانی هستند که کافرند و ایمان نمی‌آورند .
توضیحات :
« الدَّوَآبِّ » : جنبندگان ، اعم از انسان و حیوان . در اینجا مراد انسانها است .
آیه 56
متن آیه :
الَّذِینَ عَاهَدتَّ مِنْهُمْ ثُمَّ یَنقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی کُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لاَ یَتَّقُونَ
ترجمه :
کسانی که از آنان پیمان گرفته‌ای ( که مشرکان را کمک و یاری نکنند ) ولی آنان هر بار پیمان خود را می‌شکنند و ( از خیانت و نقض عهد ) پرهیز نمی‌کنند .
توضیحات :
« الَّذِینَ عَاهَدْتَ مِنْهُمْ . . . » : مراد یهودیان بنی‌قُرَیْظه است که پیغمبر از آنان پیمان گرفت که با او نجنگند و مشرکان را یاری ندهند ، ولی ایشان بارها و بارها پیمان‌شکنی کردند و کفّار مکّه را برشوراندند و در جنگ بدر با سلاح یاری دادند . « عَاهَدْتَ مِنْهُمْ » : با برخی از آنان پیمان بستی . از آنان پیمان گرفتی .
آیه 57
متن آیه :
فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِم مَّنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ
ترجمه :
اگر آنان را در ( میدان ) جنگ رویاروی بیابی و بر ایشان پیروز شوی ، آن چنان آنان را در هم بکوب که کسانی که در پشت سر ایشان قرار دارند ( و دوستان و یاران ایشان بشمارند ) پند گیرند ( و پراکنده شوند و عرض‌اندام نکنند ) .
توضیحات :
« تَثْقَفَنَّهُمْ » : آنان را دریافتی . بر آنان پیروز شدی . « شَرِّدْ » : پراکنده و پریشان کن . « لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ » : تا این که افراد پشت سر آنان یعنی اعوان و یارانشان عبرت گیرند و جرأت حمله را نداشته باشند .
آیه 58
متن آیه :
وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِیَانَةً فَانبِذْ إِلَیْهِمْ عَلَى سَوَاء إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ الخَائِنِینَ
ترجمه :
هرگاه ( با ظهور نشانه‌هائی ) از خیانت گروهی بیم داشته باشی ( که عهد خود را بشکنند و حمله غافلگیرانه کنند ، تو آنان را آگاه کن و ) همچون ایشان پیمانشان را لغو کن ( و بدون اطّلاع بدانان حمله مکن ، چرا که این کار خلاف مروت و شریعت است و خیانت بشمار است و ) بیگمان خداوند خیانتکاران را دوست نمی‌دارد .
توضیحات :
« إِمَّا » : این واژه مرکّب از ( إِنْ ) شرطیّه و ( ما ) زائده است که برای تأکید بدان افزوده می‌شود . « فَانبِذْ إِلَیْهِمْ » : عهدشان را به سویشان بینداز . یعنی : آنان را بیاگاهان که شما با ایشان دیگر عهد و پیمانی نداری . « عَلَیا سَوَآءٍ » : به طور یکسان و همچون ایشان . آشکارا و بی‌پیرایه .
آیه 59
متن آیه :
وَلاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ سَبَقُواْ إِنَّهُمْ لاَ یُعْجِزُونَ
ترجمه :
کافران تصوّر نکنند که ( بر قدرت ما ) پیشی گرفته‌اند و ( از قلمرو کیفر ما ) به در رفته‌اند ( و با نجات از دست مرگ در جنگ بدر ، از زیر دست ما خارج شده‌اند ) آنان ( هرگز ما را ) درمانده نمی‌کنند ( و ماجزای خیانت و عذرشان را خواهیم داد ) .
توضیحات :
« سَبَقُوا » : پیشی گرفته‌اند . مراد این است که از عقاب و عذاب خدا پیشی نگرفته‌اند و نجات پیدا نکرده‌اند و خداوند آگاه از آنان و غالب بر ایشان است .
آیه 60
متن آیه :
وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ یَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ
ترجمه :
برای ( مبارزه با ) آنان تا آنجا که می‌توانید نیروی ( مادی و معنوی ) و ( از جمله ) اسبهای ورزیده آماده سازید ، تا بدان ( آمادگی و ساز و برگ جنگی ) دشمنِ خدا و دشمن خویش را بترسانید ، و کسان دیگری جز آنان را نیز به هراس اندازید که ایشان را نمی‌شناسید و خدا آنان را می‌شناسد . هر آنچه را در راه خدا ( از جمله تجهیزات جنگی و تقویت بنیه دفاعی و نظامی اسلامی ) صرف کنید ، پاداش آن به تمام و کمال به شما داده می‌شود و هیچ گونه ستمی نمی‌بینید .
توضیحات :
« اَعِدُّوا » : تهیّه کنید . آماده سازید . « رِباط » : ریسمانی که چهارپا را با آن می‌بندند . در اینجا مراد پرورش و نگهداری مَرْکبهای جهاد است . « ءَاخَرِینَ » : دیگران . « مِن دُونِهِمْ » : سوای ایشان . غیر از آنان . « یُوَفَّ إِلَیْکُمْ » : پاداش آن به تمام و کمال به شما داده می‌شود . « أَنتُمْ لا تُظْلَمُونَ » : از سوی خدا به شما ظلم نمی‌شود . اگر نیروی کافی برای مقابله با دشمنان فراهم سازید ، از سوی آنان ظلم و ستمی به شما نمی‌شود ، چرا که جرأت آن را نخواهند داشت .
آیه 61
متن آیه :
وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ
ترجمه :
اگر آنان به صلح گرایش نشان دادند ، تو نیز بدان بگرای ( و در پذیرش پیشنهاد صلح تردید و دودلی مکن و شرائط منطقی و عاقلانه و عادلانه را بپذیر ) و بر خدای توکّل نمای که او شنوای ( گفتار و ) آگاه ( از رفتار همگان ) است .
توضیحات :
« إِن جَنَحُوا . . . » : اگرتمایل به صلح نشان‌دادند . « سَلْم » : صلح .
آیه 62
متن آیه :
وَإِن یُرِیدُواْ أَن یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللّهُ هُوَ الَّذِیَ أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِینَ
ترجمه :
و اگر بخواهند تو را فریب دهند ( و منظورشان از گرایش به صلح ، مکر و کید باشد ، باکی نداشته باش ، چرا که ) خدا برای تو کافی است . او همان کسی است که تو را با یاری خود و توسّط مؤمنان ( مهاجر و انصار ) تقویت و پشتیبانی کرد .
توضیحات :
« حَسْبَکَ » : کافی و ضامن و مراقب تو است .
آیه 63
متن آیه :
وَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنفَقْتَ مَا فِی الأَرْضِ جَمِیعاً مَّا أَلَّفَتْ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَکِنَّ اللّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ
ترجمه :
و ( خدا بود که عربها را با وجود دشمنانگی شدیدشان در پرتو اسلام دگرگون کرد و ) در میان آنان الفت ایجاد نمود ( و دلهای پر از حقد و کینه آنان را به هم نزدیک و مهربان کرد ، به گونه‌ای که ) اگر همه آنچه در زمین است صرف می‌کردی نمی‌توانستی میان دلهایشان انس و الفت برقرار سازی . ولی خداوند ( با هدایت آنان به ایمان و دوستی و برادری ) میانشان انس و الفت انداخت ، چرا که او عزیز و حکیم است ( و بر هر کاری توانا ، و کارش از روی فلسفه و حکمت انجام می‌پذیرد ) .
توضیحات :
« أَلَّفَ » : انس و الفت انداخت . دلهایشان را به هم پیوند داد .
آیه 64
متن آیه :
یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللّهُ وَمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ
ترجمه :
ای پیغمبر ! خدا برای تو و برای مؤمنانی که از تو پیروی کرده‌اند کافی و بسنده است ( و ضامن و مراقب همگی شما است ) .
توضیحات :
« مَنْ » : عطف بر ضمیر ( کَ ) و منصوب است .
آیه 65
متن آیه :
یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى الْقِتَالِ إِن یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَةٌ یَغْلِبُواْ أَلْفاً مِّنَ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَفْقَهُونَ
ترجمه :
ای پیغمبر ! مؤمنان را به جنگ ( با دشمن برای اعلاء فرمان خدا ) برانگیز . هرگاه بیست نفر شکیبا ( و ورزیده و قویّ‌الایمان ) از شما باشند بر دویست نفر غلبه می‌کنند ، و اگر از شما صد نفر باشند بر هزار نفر از کافران غلبه می‌کنند ، به خاطر این که کافران گروهی هستند که نمی‌فهمند ( برای چه چیزی و چه کسی می‌جنگند ، و اگر کشته شدند سرنوشت خانواده و سرانجام خودشان چه خواهد بود ، و لذا این تاریکی راه و ناآگاهی از هدف و ندانستن نتیجه دنیوی و اخروی مبارزه ، تاب و توانی برای آنان باقی نمی‌گذارد ) .
توضیحات :
« حَرِّضْ » : برانگیز . تشویق و تحریک کن . « بِأَنَّهُمْ » : به سبب این که ایشان .
آیه 66
متن آیه :
الآنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنکُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَةٌ صَابِرَةٌ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُواْ أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ
ترجمه :
هم اینک خداوند برای شما تخفیف قائل شد و دید در شما ضعفی است ( و تازه‌کار و ناآزموده می‌باشید ، در این حال ) اگر از شما صد نفر شکیبا باشند ، بر دویست نفر غلبه می‌کنند ، و اگر هزار نفر باشند بر دو هزار نفر - با مدد و یاری الهی - پیروز می‌شوند ، و ( در هر حال فراموش نکنید که ) خدا با شکیبایان است ( و یاری و مدد او تنها شامل ایشان است ) .
توضیحات :
« فَإِن یَکُن مِّنکُم مِّاْئَةٌ صَابِرَةٌ . . . » : دو حکم مذکور در دو آیه ، مربوط به دو گروه مختلف و در شرائط متفاوت است . هنگامی که مسلمانان قویّ‌الایمان باشند ، می‌توانند کافران بیشماری را درهم شکنند ، و هنگامی که مسلمانان گرفتار ضعف و سستی عقیده شوند می‌توانند بر کافران کمتری پیروز گردند . آیه 65 دالّ بر عزیمت و اراده است و آیه 66 دالّ بر رخصت و اجازه .
آیه 67
متن آیه :
مَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَن یَکُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى یُثْخِنَ فِی الأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیَا وَاللّهُ یُرِیدُ الآخِرَةَ وَاللّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ
ترجمه :
هیچ پیغمبری حق ندارد که اسیران جنگی داشته باشد . مگر آن گاه که کاملاً بر دشمن پیروز گردد و بر منطقه سیطره و قدرت یابد ( در غیر این صورت باید با ضربات قاطع و کوبنده و پیاپی ، نیروی دشمن را از کار بیندازد . امّا به محض حصول اطمینان از پیروزی خود و شکست دشمن دست از کشتار بردارد و به اسیرکردن قناعت کند . ای مؤمنان ! ) شما ( تنها به فکر جنبه‌های مادی هستید و ) متاع ناپایدار دنیا را می‌خواهید ، در صورتی که خداوند سرای ( جاویدان ) آخرت ( و سعادت همیشگی ) را ( برای شما ) می‌خواهد ، و خداوند عزیز و حکیم است ( و این است که کارهایش سراسر از روی حکمت و تدبیر ، و متوجّه عزّت و پیروزی است ) .
توضیحات :
« أَسْری » : جمع اسیر ، محبوسان . « یُثْخِنَ » : از مصدر ( إِثْخان ) به معنی غلظت و شدّت به کاربردن و مبالغه در مجروح کردن و ضعیف نمودن دشمن است ( نگا : محمّد / 4 ) در اینجا مراد درهم کوبیدن دشمن و کشتار آنان است تا آن گاه که غلبه و پیروزی مسلّم شود و سپاه ایشان تارومار گردد . « عَرَض » : حطام دنیا . کالای ناپایدار و نعمت زودگذر جهان .
آیه 68
متن آیه :
لَّوْلاَ کِتَابٌ مِّنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ
ترجمه :
اگر حکم سابق خدا نبود ( که بدون ابلاغ امّتی را کیفر ندهد ، و مخطّیِ در اجتهاد ، مجازات نگردد ) عذاب بزرگی در مقابل چیزی که ( به عنوان فدیه اسیران گرفته‌اید و شتابی که ورزیده‌اید ) به شما می‌رسید .
توضیحات :
« کِتَابٌ » : حکم . فرمان . مراد کیفر ندادن بدون ابلاغ قبلی است ( نگا : اسراء / 15 ) ، عذاب سخت و توان فرسا ندادن مسلمانان در زمان حیات پیغمبر و استغفارشان از گناهان ( نگا : انفال / 33 ) ، و عدم مجازاتِ مجتهدِ مخطّی در اجتهاد خود ( نگا : تفسیرالمنتخب ، و صفوة‌التفاسیر ) .
آیه 69
متن آیه :
فَکُلُواْ مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلاَلاً طَیِّباً وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ
ترجمه :
اکنون از آن چیزی که ( از فدیه اسیران ) فراچنگ آورده‌اید حلال و پاکیزه بخورید و ( دغدغه‌ای به خود راه ندهید ، و در همه کارهایتان ) از خدا بترسید . بیگمان یزدان ( سبحان نسبت به بندگانی که به درگاه او برگردند ) بسیار آمرزنده و مهربان است .
توضیحات :
« مِمَّا غَنِمْتُمْ » : مراد مطلق غنیمت ، یا فدیه اسیران است . « حَلالاً طَیِّباً » : مراد مباح و آزاد است . حال اوّل و دوم ( ما ) ، یا صفت مصدر محذوف ( أَکلاً ) بوده و برای تأکید ذکر شده‌اند .
آیه 70
متن آیه :
یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّمَن فِی أَیْدِیکُم مِّنَ الأَسْرَى إِن یَعْلَمِ اللّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِّمَّا أُخِذَ مِنکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ
ترجمه :
ای پیغمبر ! به اسیرانی که در دست شما هستند بگو : اگر خداوند در دلهایتان خیری ( همچون ایمان و اخلاص و صدق در اسلام آوردنتان ) سراغ یابد ( و بداند که دارای نیّت پاک و راستینی هستید ، در دنیا و آخرت ) بهتر از آنچه از شما دریافت شده است به شما عطاء می‌کند و شما را می‌بخشد ( و شرک و سیّئات شما را نادیده می‌گیرد ) و خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است .
توضیحات :
« خَیْراً » : واژه اوّل صفت مشبّهه و مراد از آن ایمان راستین و صدق در پذیرش اسلام است . واژه دوم ، اسم تفضیل و مراد از آن بهتر از چیزی است که مؤمنان از کافران دریافت داشته‌اند .
آیه 71
متن آیه :
وَإِن یُرِیدُواْ خِیَانَتَکَ فَقَدْ خَانُواْ اللّهَ مِن قَبْلُ فَأَمْکَنَ مِنْهُمْ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ
ترجمه :
( ای پیغمبر ! ) اگر ( مشرکان با اظهار ایمان ) بخواهند به تو خیانت کنند ( موضوع تازه‌ای نیست و باکی نداشته باش ، چرا که ) آنان پیش از این ( نیز با اتخاذ شرکاء و انداد برای خدا و کفران نعمتِ الله ) به خدا خیانت کرده‌اند و خداوند ( در قبال آن شما را ) بر آنان پیروز کرده است ( هرچند شما ضعیف بودید و ایشان نیرومند بودند ) و خداوند آگاه ( از احوال و افکار همگان است و ) حکیم است ( و کارها را برابر حکمت و فلسفه‌ای که خود می‌داند می‌گرداند ) .
توضیحات :
« أَمْکَنَ مِنْهُمْ » : شما را بر آنان چیره کرد و ایشان را مقهورتان نمود . گویند : ( أَمْکَنَ اللهُ أوْلِیَآءَهُ مِنْ أَعْدَآئِهِ ) خداوند دوستانش را بر دشمنانش پیروز گرداند .
آیه 72
متن آیه :
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُوْلَئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَلَمْ یُهَاجِرُواْ مَا لَکُم مِّن وَلاَیَتِهِم مِّن شَیْءٍ حَتَّى یُهَاجِرُواْ وَإِنِ اسْتَنصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلاَّ عَلَى قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُم مِّیثَاقٌ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ
ترجمه :
بیگمان کسانی که ایمان آورده‌اند و ( از خانه و کاشانه خویش ) مهاجرت کرده‌اند و با جان و مال خود در راه خدا ( به تلاش ایستاده‌اند و ) جهاد نموده‌اند ( و لقب مهاجرین را برازنده خود گردانده‌اند ) ، و کسانی که ( مهاجرین را در منزل و مأوای خود ) پناه داده‌اند و ( ایشان را با جان و مال ) یاری نموده‌اند ( و از سوی خدا و پیغمبر لقب انصار دریافت داشته‌اند ، ) برخی از آنان یاران برخی دیگرند ( و مسؤول و متعهّد در برابر یکدیگرند ) و امّا کسانی که ایمان آورده‌اند ولیکن مهاجرت ننموده‌اند ( و با وجود توانائی به جامعه نوین شما در مدینه نپیوسته‌اند ، هیچ گونه تعهّد و مسؤولیّت و ) ولایتی در برابر آنان ندارید تا آن گاه که مهاجرت می‌کنند . اگر ( چنین مؤمنان غیرمهاجری از دست ظلم و جور دیگران ) به سبب دینشان از شما کمک و یاری خواستند ، کمک و یاری بر شما واجب است ، مگر زمانی که مخالفان آنان گروهی باشند که میان شما و ایشان پیمان ( ترک مخاصمه ) باشد . ( در این صورت رعایت عهد و پیمان ، از رعایت حال چنین مؤمنان بی‌حالی لازم‌تر است . به هر حال ) خداوند می‌بیند آنچه را که می‌کنید ( پس مواظب حال همدیگر و حفظ حدود و عهود باشید ) .
توضیحات :
« ءَاوَوْا » : منزل و مأوی دادند . پناه دادند . « وَلایَة » : نصرت . مدد و یاری ( نگا : کهف / 44 ) . « إِسْتَنصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ » : از شما کمک و یاری خواستند تا دین خود را حفظ کنند و خویشتن را از شکنجه و آزاری برهانند که به سبب داشتن دین و ایمان ، متوجّه آنان می‌گردد . « میثاق » : مراد پیمان ترک مخاصمه است .
آیه 73
متن آیه :
وَالَّذینَ کَفَرُواْ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ إِلاَّ تَفْعَلُوهُ تَکُن فِتْنَةٌ فِی الأَرْضِ وَفَسَادٌ کَبِیرٌ
ترجمه :
و کسانی که کافرند ، برخی یاران برخی دیگرند ( و در جانبداری از باطل و بدسگالی با مؤمنان همرأی و همسنگرند . پس ایشان را به دوستی نگیرید و در حفظ عهد و پیمان بکوشید ) که اگر چنین نکنید فتنه و فساد عظیمی در زمین روی می‌دهد .
توضیحات :
« إِلاّ تَفْعَلُوهُ » : اگر آن را انجام ندهید . ضمیر ( هُ ) به میثاق یا حفظ آن و یا نصر مذکور در آیه قبلی برمی‌گردد .
آیه 74
متن آیه :
وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُولَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَّهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ
ترجمه :
بیگمان کسانی که ایمان آورده‌اند و مهاجرت کرده‌اند و در راه خدا جهاد نموده‌اند ، و همچنین کسانی که پناه داده‌اند و یاری کرده‌اند ، ( هر دو گروه ) آنان حقیقه مؤمن و باایمانند ( و شایسته واژه مهاجر و انصارند و تار و پود جاودانه پرچم اسلامند و ) برای آنان آمرزش ( گناهان از سوی یزدان منان ) و روزی شایسته ( در بهشت جاویدان ) است .
توضیحات :
« وَ الَّذِینَ ءَامَنُوا وَ هَاجَرُوا . . . » : آیات پیشین متضمّن تعهّد و مسؤولیّت و یاری مؤمنان با همدیگر است ، و این آیه بیانگر ستایش و بزرگداشت آنان و مقام و منزلت ایشان است . « رِزْقٌ کَرِیمٌ » : ( نگا : انفال / 4 ) .
آیه 75
متن آیه :
وَالَّذِینَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَکُمْ فَأُوْلَئِکَ مِنکُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ
ترجمه :
و کسانی که پس از ( نزول این آیات ) ایمان آورده‌اند و مهاجرت کرده‌اند و با شما ( ای مهاجران و انصار ) جهاد نموده‌اند ، آنان از زمره شما هستند و ( از حقوق و مدد و یاری شما برخوردار می‌گردند . این ولایت ایمانی بود ، و امّا ولایت خویشاوندی علاوه بر این میان افرادی موجود است و ) کسانی که با یکدیگر خویشاوندند برخی برای برخی دیگر سزاوارترند ( و حقوق آنان ) در کتاب خدا ( بیان شده است و حکم خدا بر آن رفته است و ) بیگمان خداوند آگاه از هر چیزی است .
توضیحات :
« أُوْلُوالأرْحَامِ » : اقرباء . خویشاوندان . « أوْلَیا » : سزاوارتر . « کِتَابِ اللهِ » : کتاب خدا قرآن . حکم و فرمان خدا ( نگا : انفال / 68 ) .
