تفسیر سوره الفجر برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
سوره فجر
سوره فجر آیه 1
متن آیه :
وَالْفَجْرِ
ترجمه :
به سپیده‌دم ( صبحگاهان ) سوگند !
توضیحات :
« الْفَجْرِ » : سپیده دم . صبحدم ( نگا : تکویر / 18 ) . سپیده‌دم صبح ، پرده ظلمت شب را می‌شکافد ، و سرچشمه نور را از میان افق منفجر می‌سازد ، و بندهائی را باز می‌کند که بر حرکت و حیات زندگان زده شده است و هستی را نورباران و زندگی را دگرگون می‌گرداند .
سوره فجر آیه 2
متن آیه :
وَلَیَالٍ عَشْرٍ
ترجمه :
و به شبهای دهگانه سوگند !
توضیحات :
« لَیَالٍ عَشْرٍ » : شبهای دهگانه . برخی گفته‌اند که مراد ده شب و روز ماه ذی‌الحجّه است که شاهد بزرگترین و تکان دهنده‌ترین اجتماعات مسلمین جهان در سرزمین وحی است و عید قربان در آن انجام می‌پذیرد . بعضی هم آن را شبهای دهگانه آخر رمضان می‌دانند که لیلةالقدر در آن است . گروهی هم آن را ده شبانه‌روز اوّل ماه محرم می‌شمارند که عاشوراء در آن است . ولی نکره بودن آن ، علاوه از بیان عظمت ، بیانگر نامعیّن و نامحدود بودن چنین شبهائی است .
سوره فجر آیه 3
متن آیه :
وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ
ترجمه :
و به جفت و تک ( هر چیزی ) سوگند !
توضیحات :
« الشَّفْعِ » : زوج . جفت . « الْوَتْرِ » : فرد . تک . طاق . شفع و وتر ، شامل همه کائنات می‌گردد . برخی شفْع را مخلوقات خدا ، و وتْر را ذات خدا دانسته‌اند ( نگا : قاسمی ) .
سوره فجر آیه 4
متن آیه :
وَاللَّیْلِ إِذَا یَسْرِ
ترجمه :
و به شب سوگند بدان گاه که ( به سوی روشنائی روز ) حرکت می‌کند !
توضیحات :
« یَسْری » : رهسپار می‌شود . می‌رود و پایان می‌پذیرد ( نگا : مدّثّر / 33 ) . در رسم‌الخطّ قرآنی ، یاء آن حذف شده است .
سوره فجر آیه 5
متن آیه :
هَلْ فِی ذَلِکَ قَسَمٌ لِّذِی حِجْرٍ
ترجمه :
آیا در آنچه گفته شد ، سوگند مهمّی برای افراد خردمند ، موجود است ؟
توضیحات :
« ذِی حِجْرٍ » : عاقل . صاحب عقل و خرد . یادآوری : جواب قسم ، آیه 14 است ، یعنی : اِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَاد . یا این که جواب قسم محذوف است و آیات آینده که سخن از مجازات طغیانگران می‌گوید ، گواه بر آن است ، و در معنی چنین است : قسم بدانچه گفته شد که ما کفّار و طغیانگران را عذاب می‌کنیم !
سوره فجر آیه 6
متن آیه :
أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعَادٍ
ترجمه :
آیا ندانسته‌ای که پروردگارت چگونه با قوم عاد رفتار کرده است ( و چه بلائی بر سر ایشان آورده است ؟ ) .
توضیحات :
« أَلَمْ تَرَ ؟ » : آیا ندیده‌ای ؟ دیدن در اینجا به معنی دانستن و آگاه شدن است ( نگا : بقره / 243 و 246 و 258 ) . « عَادٍ » : قوم هود ( نگا : اعراف / 65 و 74 ، توبه / 70 ، هود / 50 ) .
سوره فجر آیه 7
متن آیه :
إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ
ترجمه :
قوم اِرَم که صاحب قامتهای بلند ستون مانند ، و ( کاخها و خیمه‌های ) ستوندار بودند .
توضیحات :
« إِرَمَ » : نام دیگر قوم عاد است . بدل عادٍ و مجرور است . « ذَاتِ الْعِمَادِ » : دارای قد و قامت بلند ستون مانند . تنومند و بلند بالا . دارای کاخها و خیمه‌های پرستون . مراد بیان قدرت مادی و قوّت بدنی قوم عاد است .
سوره فجر آیه 8
متن آیه :
الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُهَا فِی الْبِلَادِ
ترجمه :
کسانی که همسان ایشان ( از نظر پیکر تنومند و کاخهای بلند ) باشد در شهرها و کشورها ، آفریده و پیدا نشده است .
توضیحات :
« الْبِلادِ » : جمع بَلَد ، شهرها . کشورها .
سوره فجر آیه 9
متن آیه :
وَثَمُودَ الَّذِینَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ
ترجمه :
و ( آیا ندانسته‌ای که پروردگارت ) با قوم ثمود چه کرده است ؟ همان قومی که صخره‌های عظیم را در وادی القری ( میان مدینه و شام ) می‌بریدند و می‌تراشیدند ( و در دل کوهها خانه‌ها و کاخها می‌ساختند ) .
توضیحات :
« ثَمُودَ » : قوم صالح است ( نگا : اعراف / 73 ، هود / 61 ، نمل / 45 ) . « جَابُوا » : بریدند . نقب زدند ( نگا : حجر / 82 ، شعراء / 149 ) . « الْوَادِی » : وادی‌القری ، مکانی است به نام حجر ، میان مدینه منوّره و شام . یاء آن برای تخفیف و سجع آخر آیات حذف شده است . « الصَّخْرَ » : مفرد آن صَخْرَة ، سنگهای بزرگ سخت ( نگا : کهف / 63 ، لقمان / 16 ) .
سوره فجر آیه 10
متن آیه :
وَفِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتَادِ
ترجمه :
و ( آیا خبر نداری که پروردگارت ) با فرعون چه کرده است ؟ فرعونی که دارای ( ساختمانهای محکم و استواری به شکل ) میخها ( ی وارونه همچون هِرَم ) بود .
توضیحات :
« فِرْعَوْنَ » : مراد فرعون زمان موسی ( ع ) بالاخصّ ، و فرعونها و فرعونیان بالعموم است . « ذِی‌الأوْتَادِ » : دارای میخها ( نگا : ص / 12 ) . مراد ابنیه و عمارات عظیمی همچون کوه است که نمای آنها به شکل میخهای وارونه جلوه‌گر بود . اهرام ثلاثه مصر نمونه‌ای از آنها است ( نگا : جزء عمّ شیخ محمّد عبده ، فی ظلال القرآن ، التفسیر القرآنی للقرآن ) .
سوره فجر آیه 11
متن آیه :
الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلَادِ
ترجمه :
اقوامی که در شهرها و کشورها طغیان و سرکشی کردند .
توضیحات :
« الَّذِینَ » : اقوام سه‌گانه مذکور ، یعنی عاد ، و ثمود ، و فرعون و فرعونیان .
سوره فجر آیه 12
متن آیه :
فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسَادَ
ترجمه :
و در آنجاها خیلی فساد و تباهی به راه انداختند .
توضیحات :
« الْفَسَادَ » : مراد فساد و تباهی همه جانبه ، یعنی انواع کفر و شرک و ظلم و زور و فسق و فجور است .
سوره فجر آیه 13
متن آیه :
فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذَابٍ
ترجمه :
لذا پروردگار تو تازیانه عذاب را بر سر ایشان فرو ریخت ( و شلاّق عذاب را پیاپی بر آنان فرو آورد ) .
توضیحات :
« صَبَّ » : فرو ریخت . در اینجا فرو ریختن به جای فرو آوردن استعمال شده است و اشاره به عذابهای شدید و پیاپی دارد . « سَوْطَ » : تازیانه . شلاّق .
سوره فجر آیه 14
متن آیه :
إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ
ترجمه :
مسلّماً پروردگار تو در کمین ( مردمان و مترصّد اعمال ایشان ) است .
توضیحات :
« الْمِرْصَادِ » : کمینگاه ( نگا : توبه / 5 ، نبأ / 21 ) . در کمین بودن خداوند ، کنایه از احاطه شامل و مراقبت کامل خدا است ، به گونه‌ای که همگان را می‌پاید و بر اعمالشان نظارت می‌نماید و کسی و چیزی از حیطه قدرت و دسترس سلطه او خارج نمی‌باشد .
سوره فجر آیه 15
متن آیه :
فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ
ترجمه :
امّا انسان ( آن انسانی که در پرتو ایمان عقل و خردش رشد نیافته است ، و شخص خود را مقیاس همه چیز می‌پندارد ) همین که پروردگارش او را بیازماید و برای این کار او را بزرگی ببخشد و بدو نعمت بدهد ، خواهد گفت : پروردگارم مرا بزرگوار و گرامی و محترم و مکرم دیده است ! ( و این عزّت و نعمت ، حق من و شایسته من است ) .
توضیحات :
« فَأَمَّا الإِنسَانُ » : شأن خدا چنان بود که گذشت ، و امّا حال انسان . مراد انسان کافر یا سست ایمان و سست باور است ( نگا : مؤمنون / 55 و 56 ، معارج / 19 - 22 ) . « إِبْتَلاهُ » : او را آزمایش کرد ( نگا : انبیاء / 35 ) . « أَکْرَمَهُ » : سَروریش بخشید و بزرگیش داد . بدو جاه و مقام و قدرت و قوّت داد . « نَعَّمَهُ » : بدو نعمت و ثروت داد . دارا و ثروتمندش کرد . « أَکْرَمَنِی » : مرا گرامی و بزرگوار کرده است و شایسته احترام و اکرام دیده است . یکی از معانی باب افعال ، چیزی یا کسی را بر صفتی دیدن است ( نگا : گنجینه صرف ) . یعنی چنین فردی ، جاه و مقام و ثروت و نعمت را نشانه عزّت و کرامت ذاتی خود در نزد پروردگار می‌شمارد و خویشتن را در خور چنین تفضّلی می‌داند .
سوره فجر آیه 16
متن آیه :
وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ
ترجمه :
و امّا زمانی که پروردگارش او را بیازماید و برای این کار روزی او را تنگ و کم نماید ، خواهد گفت : پروردگارم مراخوار و زبون داشته است ( و با فقر و فاقه ، ذلیل و حقیرم نموده است ) .
توضیحات :
« قَدَرَ » : تنگ کرد . کم کرد ( نگا : رعد / 26 ، قصص / 82 ، اسراء / 30 ) . « أَهَانَنِی » : به من اهانت کرده است . خوار و ناچیزم داشته است .
سوره فجر آیه 17
متن آیه :
کَلَّا بَل لَّا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ
ترجمه :
هرگزا هرگز ! ( چنین نیست که کرامت و ذلّت انسان در نزد یزدان به دارائی و ناداری باشد ) . بلکه شما ( گذشته از اقوال زشت ، افعال پلشت هم دارید ! از جمله : ) یتیم را گرامی نمی‌دارید .
توضیحات :
« بَلْ » : این واژه دلالت دارد بر انتقال از اقوال بد به اعمال بد . « لا تُکْرِمُونَ » : مخاطب جنس انسان است ، این است به صورت جمع ذکر شده است .
سوره فجر آیه 18
متن آیه :
وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ
ترجمه :
و همدیگر را تشویق و ترغیب نمی‌کنید به خوراک دادن به مستمند .
توضیحات :
« لا تَحَآضُّونَ » : همدیگر را ترغیب و تشویق نمی‌کنید . فعل مضارع باب تفاعل از ماده ( حَضّ ) است و تائی از اوّل آن برداشته شده است . « طَعَامِ » : إطعام . خوراک دادن .
سوره فجر آیه 19
متن آیه :
وَتَأْکُلُونَ التُّرَاثَ أَکْلاً لَّمّاً
ترجمه :
و میراث را حریصانه یکجا می‌خورید ( و ملاحظه حق بستگان و محرومان و یتیمان و ضعیفان نمی‌کنید ، و حلال و حرام را رویهم انباشته و مشتاقانه صرف می‌کنید ) .
توضیحات :
« التُّرَاثَ » : میراث . ارث . ترکه . « لَمّاً » : سرجمع . یکجا . یعنی حلال و حرام و حق خود و حق دیگران برای شما مطرح نیست ، و اموال زنان و کودکان و پیران و مظلومان را جمع و ضبط می‌نمائید و حق‌الإرث ایشان را نمی‌پردازید . واژه ( لَمّاً ) صفت ( أَکلاً ) است .
سوره فجر آیه 20
متن آیه :
وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبّاً جَمّاً
ترجمه :
و اموال و دارائی را بسیار دوست می‌دارید ( و سخت دلباخته مال و متاع دنیا هستید ، و لذا ملاحظه مشروع و نامشروع و حلال و حرام را نمی‌کنید ) .
توضیحات :
« جَمّاً » : فراوان . بسیار .
سوره فجر آیه 21
متن آیه :
کَلَّا إِذَا دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکّاً دَکّاً
ترجمه :
هرگزا هرگز ! ( حقیقت آن چنان نیست که می‌پندارید ) . زمانی که زمین سخت درهم کوبیده می‌شود و صاف و مسطّح می‌گردد .
توضیحات :
« دُکَّتْ » : درهم کوبیده شد و صاف و مسطّح گردید ( نگا : اعراف / 143 ، کهف / 98 ، حاقّه / 14 ) . « دَکّاً » : واژه نخستین مفعول مطلق و واژه دوم تأکید است ، یا این که روی هم رفته حالند ( نگا : اعراب القرآن درویش ) . با توجّه به حال بودن ، معنی آیه چنین است : زمانی که زمین پیاپی در هم کوبیده شد و سراسر آن بهم ریخته شد .
سوره فجر آیه 22
متن آیه :
وَجَاء رَبُّکَ وَالْمَلَکُ صَفّاً صَفّاً
ترجمه :
و پروردگارت بیاید و فرشتگان صف صف حاضر آیند .
توضیحات :
« جَآءَ رَبُّکَ » : چگونگی آمدن خدا ، بر ما مجهول است ، و به گونه‌ای است که تنها خود می‌داند و بس ( نگا : المنتخب ) . یا این که مراد تجلّی ذات اقدس و ظهور نشانه‌های قدرت و عظمت او است ، به گونه‌ای که جای انکار شناخت خدا برای کسی باقی نمی‌ماند ، گوئی همگان با چشم خود ذات بی‌مثال کبریائی را می‌بینند . « الْمَلَکُ » : فرشتگان . اسم جنس است . « صَفّاًصَفّاً » : صف در صف . صف صف . حال است .
سوره فجر آیه 23
متن آیه :
وَجِیءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّکْرَى
ترجمه :
در آن روز دوزخ را حاضر آورند ( و نشانش دهند ) . در آن روز انسان به خود می‌آید ، ولی چنین به خود آمدنی کی سودی به حال او دارد ؟ !
توضیحات :
« جِی‌ءَ » : آورده شد . مراد از حاضر آوردن دوزخ ، پدیدار کردن و نشان دادن آن است ( نگا : شعراء / 91 ، نازعات / 36 ) . « یَتَذَکَّرُ » : به خود می‌آید . بیدار و هوشیار می‌شود . متوجّه می‌گردد و پند می‌گیرد . « أَنّی » : کی ؟ این واژه اسم استفهام است و معنی نفی دارد . « الذِّکْری » : به خود آمدن . بیداری و هوشیاری . پند گرفتن .
سوره فجر آیه 24
متن آیه :
یَقُولُ یَا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیَاتِی
ترجمه :
خواهد گفت : کاش برای زندگی خود ( خیرات و حسناتی ) پیشاپیش می‌فرستادم !
توضیحات :
« قَدَّمْتُ » : پیشاپیش می‌فرستادم . تقدیم می‌داشتم . « حَیَاتِی » : زندگی خود . اشاره به این است که آخرت زندگی اصلی است و دنیا در حقیقت زندگی نبوده است .
سوره فجر آیه 25
متن آیه :
فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ
ترجمه :
در آن روز ( که چنین احوال و اوضاعی رخ می‌دهد ، خداوند کافر را چنان عذابی می‌رساند که ) هیچ کس عذابی همسان عذاب او را بدو نمی‌رساند .
توضیحات :
« عَذَابَهُ » : عذابی که خدا می‌دهد . عذاب مفعولٌ‌به یا مفعول مطلق است و ضمیر ( هُ ) به خدا برمی‌گردد ، و در حقیقت اضافه مصدر به فاعل خود است .
سوره فجر آیه 26
متن آیه :
وَلَا یُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ
ترجمه :
و ( در آن روز ) هیچ کسی همچون خداوند او را به بند نمی‌کشد ( و به غل و زنجیر نمی‌بندد ) .
توضیحات :
« لا یُوثِقُ » : به بند نمی‌کشد . به غل و زنجیر نمی‌بندد . « وَثَاق » : به بند کشیدن . به غل و زنجیر بستن . وَثاق به معنی إیثاق است ، همچون عَطاء به معنی إعطاء .
سوره فجر آیه 27
متن آیه :
یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ
ترجمه :
ای انسانِ آسوده خاطر ( که در پرتو یاد خدا و پرستش الله ، آرامش به هم رسانده‌ای و هم اینک با کوله‌باری از اندوخته طاعات و عبادات ، در اینجا آرمیده‌ای ) !
توضیحات :
« النَّفْسُ » : خود شخص . ذات انسان ( نگا : نحل / 111 ، اسراء / 14 ، کهف / 6 ) . « الْمُطْمَئِنَّةُ » : آسوده خاطر . آرمیده . دارای آرامش .
سوره فجر آیه 28
متن آیه :
ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً
ترجمه :
به سوی پروردگارت بازگرد ، در حالی که تو ( از کرده خود در جهان و از نعمت آخرت یزدان ) خوشنودی ، و ( خدا هم ) از تو خوشنود ( است ) .
توضیحات :
« رَاضِیَةً » : راضی و خوشنود . « مَرْضِیَّةً » : مورد رضایت . کسی که از او خوشنودند . « رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً » : حال اوّل و دوم هستند .
سوره فجر آیه 29
متن آیه :
فَادْخُلِی فِی عِبَادِی
ترجمه :
به میان بندگانم درآی ( و همراه شایستگان و از زمره بایستگان شو ) .
توضیحات :
« عِبَادِی » : بندگان خاصّ و آفریدگان صالح خدا مراد است .
سوره فجر آیه 30
متن آیه :
وَادْخُلِی جَنَّتِی
ترجمه :
و به بهشت من داخل شو ( و خوش باش ! ) .
توضیحات :
« جَنَّتِی » : اضافه جنّت به خدا ، بیانگر عظمت بهشت و فراوانی نعمت آنجا است . از تعبیرات روح‌پرور ( عِبَادِی ) و ( جَنَّتِی ) لطف و صفا می‌بارد .
تفسیر سوره البلد برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
سوره بلد
سوره بلد آیه 1
متن آیه :
لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ
ترجمه :
سوگند به این شهر ( مکّه که کعبه در آن است ) !
توضیحات :
« لآ أُقْسِمُ . . . » : سوگند می‌خورم ( نگا : واقعه / 75 ، حاقّه / 38 ، قیامت / 1 ) . « هذَا الْبَلَدِ » : این شهر . مراد مکّه است که بیت‌الحرام در آن است .
سوره بلد آیه 2
متن آیه :
وَأَنتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ
ترجمه :
شهری که تو ساکن آنجا هستی ( و وجود پرفیض و پربرکت تو ، بر شرافت و عظمت آن افزوده است ) .
توضیحات :
« وَ أَنتَ » : در حالی که تو . و تو . حرف واو ، حالیّه یا اعتراضیه است و جمله بعد از آن معترضه . « حِلٌّ » : نازل و ساکن . مصدر و به معنی اسم فاعل ، یعنی حال است . برخی آن را به معنی حَلال ضدّ حرام می‌دانند ( نگا : مائده / 5 ) که اشاره به توطئه آینده قریشیان برای کشتن پیغمبر در منزل خود است که منتهی به هجرت نبوی گردید . یا اشاره به مدّتی از روز فتح مکّه است که جنگیدن در مکّه برای پیغمبر حلال و مباح گشت . « أَنتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ » : تو ساکن این شهری . خون تو در این شهر حلال می‌گردد . جنگیدن در این شهر برای تو حلال و مباح می‌شود .
سوره بلد آیه 3
متن آیه :
وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ
ترجمه :
و سوگند به پدر ، و فرزندی که به وجود می‌آورد !
توضیحات :
« وَالِدٍ » : پدر . « وَلَدَ » : به وجود آورد . مرجع ضمیر فاعلی ( والد ) است . « وَالِدٍ وَ مَا وَلَدَ » : اشاره به هر پدر و فرزندی است ، اعم از انسان و حیوان ( نگا : المصحف المیسّر ) . چرا که مسأله توالد و تناسل انسان و دیگر جانداران در طول ادوار مختلف ، به گونه تساوی تقریبی نر و ماده ، از شگفت‌انگیزترین مسائل خلقت است .
سوره بلد آیه 4
متن آیه :
لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی کَبَدٍ
ترجمه :
ما آدمی را برای رنج و محنت آفریده‌ایم ( نه برای راحت و آسایش ) .
توضیحات :
« لَقَدْ خَلَقْنَا . . . » : جواب قسمهای بالا است . « فِی » : معنی مصاحبت و مرادفت دارد . یعنی انسان همراه و همزاد با رنج و زحمت است و زندگی این جهان او برای استراحت و خوشی نیست . سرتاسر حیات او میدان مبارزه با مشکلات است و زندگی وی غرق در درد و رنج ، حرف ( فی ) علاوه از معنی ظرفیّت ، مقارن حرف لام نیز می‌باشد . گویند : إِنَّما أَنْتَ لِلْعَنَاءِ وَ النَّصَبِ . یا این که : إَنَّمَا أَنْتَ فِی الْعَنَاءِ وَ النَّصَبِ ( نگا : روح‌البیان ، کبیر ) . « کَبَدٍ » : درد و رنج . مشقّت و محنت . « فِی کَبَدٍ » : حال انسان است ( نگا : روح‌البیان ) .
سوره بلد آیه 5
متن آیه :
أَیَحْسَبُ أَن لَّن یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ
ترجمه :
آیا انسان ( با وجود این همه درد و رنجی که بدان گرفتار است و نشانه ضعف او است ) گمان می‌برد هرگز کسی بر او توانائی ندارد و بدو دست نمی‌یابد ؟ ( لذا هر کاری را بکند بازخواست نمی‌شود و از قلمرو مجازات در امن و امان است ! ) .
توضیحات :
« أَنْ » : مخفّف از مثقّله است ، و تقدیر جمله چنین است : أَنَّهُ لَن یَقْدِرَ عَلیْهِ أَحَدٌ . . . مفهوم آیه این است : کافر گمان می‌برد هرگونه فسق و فجوری را مرتکب شود ، بازخواستی در میان نیست ، و از قلمرو مجازات الهی برکنار است ، و کسی نمی‌تواند قدرت و یا ثروت وی را پس بگیرد . در صورتی که زندگیِ آمیخته با درد و رنجِ انسان ، دلیل بر ضعف و ناتوانی او در برابر خدا است .
سوره بلد آیه 6
متن آیه :
یَقُولُ أَهْلَکْتُ مَالاً لُّبَداً
ترجمه :
می‌گوید : من دارائی فراوانی را ( در راه خوشگذرانیها و لذائذ خرج نموده‌ام و ) نابود و تباه کرده‌ام .
توضیحات :
« أَهْلَکْتُ » : نابود و تباه کردم . مراد خرج کردن و مصرف نمودن است . « لُبَداً » : انباشته و فراوان . « أَهْلَکْتُ مالاً لُّبَداً » : مرادِ چنین کافری و کافرانی ، اظهار تفاخر به کثرت دارائی ، و بذل و بخشش بی‌رویه به مردمان ، و گشاده‌دستیها و ولخرجیهای فراوان است .
سوره بلد آیه 7
متن آیه :
أَیَحْسَبُ أَن لَّمْ یَرَهُ أَحَدٌ
ترجمه :
آیا گمان می‌برد که کسی او را ندیده است ؟ ( بی‌خبر است که اگر کسی هم از آفریدگان ندیده و ندانسته است ، خدا دیده و دانسته است که او این اموال را از کجا به دست آورده است و در چه راهی مصرف کرده است و نیّت وی چه بوده است ) .
توضیحات :
« أَیَحْسَبُ . . . ؟ » : انسان مغرور و خودستا بی‌خبر است که خدا از پندار و گفتار و کردار او مطّلع است . اگر مالی دارد به شبی است ، و اگر جانی دارد به تبی است . اصلاً ثروت و قدرت و سراپای وجودش داده خدا و از آن الله است .
سوره بلد آیه 8
متن آیه :
أَلَمْ نَجْعَل لَّهُ عَیْنَیْنِ
ترجمه :
مگر ما برای او دو چشم را ترتیب نداده و نساخته‌ایم ؟
توضیحات :
« أَلَمْ نَجْعَلْ » : مگر ترتیب نداده و نساخته‌ایم ؟
سوره بلد آیه 9
متن آیه :
وَلِسَاناً وَشَفَتَیْنِ
ترجمه :
و زبانی و دو لب را نیافریده‌ایم ؟
توضیحات :
« شَفَتَیْنِ » : مثنّی شَفَة ، دو لب . یعنی ابزار دیدار و دستگاه گفتار و تمام وسائل اقتدار بنده ، متعلّق به خدای دادار است . پس او کی دارا است ؟ بلکه نادار است .
سوره بلد آیه 10
متن آیه :
وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ
ترجمه :
( و او را به دو پستان رهنمود نکرده‌ایم ؟ ) و راه خیر و شرّ را بدو ننموده‌ایم ؟
توضیحات :
« النَّجْدَیْنِ » : دو راه واضح و آشکار . مراد راه خیر و شرّ است که کاملاً برای عقل انسان نمایان است ( نگا : انسان / 3 ، شمس / 8 ) . دو برجستگی . مراد دو پستان است ( نگا : قاموس ، زادالّمسیر ) .
سوره بلد آیه 11
متن آیه :
فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ
ترجمه :
( ما که دو راه پیش پای انسان نهاده‌ایم ، آن کس که ناسپاس است ) او خویشتن را به گردنه ( رهائی از شقاوت و رسیدن به سعادت ) نمی‌زند ( و آن را پشت سر نمی‌گذارد ) .
توضیحات :
« مَا اقْتَحَمَ » : اقتحام ، به معنی بی‌باکانه دست به کار شدن و شجاعانه به کاری آغازیدن است . « الْعَقَبَةَ » : گردنه . مراد گردنه نجات است که بر سر راه سعادت قرار دارد و باید با انجام وظائف و تکالیف بندگی ، خویشتن را بدان زد و آن را پشت سر گذاشت .
سوره بلد آیه 12
متن آیه :
وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْعَقَبَةُ
ترجمه :
تو چه می‌دانی آن گردنه چیست ؟
توضیحات :
« مَآ أَدْرَاکَ » : تو چه می‌دانی ؟ ( نگا : حاقّه / 3 ، مدّثّر / 27 ، مرسلات / 14 ) .
سوره بلد آیه 13
متن آیه :
فَکُّ رَقَبَةٍ
ترجمه :
آزاد کردن برده و بنده است .
توضیحات :
« فَکُّ » : بازکردن . مراد آزاد کردن و رها ساختن است . « رَقَبَةٍ » : گردن . مراد برده و بنده است ( نگا : نساء / 92 ، مائده / 89 ، مجادله / 3 ) .
سوره بلد آیه 14
متن آیه :
أَوْ إِطْعَامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ
ترجمه :
یا خوراک دادن در زمان گرسنگی ( قحطی و خشکسالی ) است .
توضیحات :
« مَسْغَبَةٍ » : مراد بیشتر گرسنگی زمان قحطی و خشکسالی است که در آن غذا و خوراک سخت عزیز و بسیار مهمّ است ، و در چنین موقعی ایثار نشانه باور راستین شخص به خدا و آخرت است .
سوره بلد آیه 15
متن آیه :
یَتِیماً ذَا مَقْرَبَةٍ
ترجمه :
( خاصّه ) به یتیمی خویشاوند .
توضیحات :
« ذَا مَقْرَبَةٍ » : دارای قرابت خویشاوندی ، یا نزدیکی همسایگی . « مَقْرَبَةٍ » : خویشاوندی . نزدیکی . واژه یتیم ، مفعولٌ‌به إطعام است .
سوره بلد آیه 16
متن آیه :
أَوْ مِسْکِیناً ذَا مَتْرَبَةٍ
ترجمه :
یا به مستمندی خاک‌نشین .
توضیحات :
« ذَا مَتْرَبَةٍ » : خاک‌نشین . سخت درمانده و بیچاره . « مَتْرَبَةٍ » : فقر شدید . خاک‌نشینی .
سوره بلد آیه 17
متن آیه :
ثُمَّ کَانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ
ترجمه :
گذشته از اینها ، او باید از زمره کسانی باشد که ایمان می‌آورند و همدیگر را به صبر و شکیبائی توصیه می‌کنند ، و به ترحّم و مهربانی سفارش می‌نمایند .
توضیحات :
« ثُمَّ » : گذشته از اینها . علاوه از اینها ( نگا : ابن‌کثیر ، المنتخب ، فی ظلال القرآن ، نوین ) . « ثُمَّ کَانَ مِنَ الَّذِینَ . . . » : گذشته از اینها باید باشد از . سپس از زمره کسانی خواهد شد که ( نگا : روح‌البیان ) . معنی آیه با توجّه به بیان اخیر چنین می‌شود : سپس از زمره کسانی می‌گردد که ایمان می‌آورند و یکدیگر را به شکیبائی می‌خوانند و به مهربانی سفارش می‌کنند . « الْمَرْحَمَةِ » : لطف و مهربانی . شفقت و دلسوزی .
سوره بلد آیه 18
متن آیه :
أُوْلَئِکَ أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ
ترجمه :
آنان ( که دارای چنین صفات و خصالی هستند ) سمت راستیها و اهل سعادتند .
توضیحات :
« أَصْحَابُ الْیَمِینِ » : دست راستیها . آنان که در سمت راست قرار دارند . افراد مبارک و اهل سعادت ( نگا : واقعه / 27 و 38 و 90 و 91 ) . « الْمَیْمَنَةِ » : سمت راست . یمن و برکت . سعادت و اقبال ( نگا : واقعه / 8 ) .
سوره بلد آیه 19
متن آیه :
وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا هُمْ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ
ترجمه :
ولی کسانی که آیات ( کتابهای آسمانی و دلائل گسترده در گستره جهانی ) ما را نپذیرند ، ایشان سمت چپیها و اهل شقاوتند .
توضیحات :
« أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ » : سمت چپیها . اهل شقاوت . بدبیاران و بدبختان ( نگا : واقعه / 9 ) . « الْمَشْأَمَةِ » : سمت چپ . شومی و نحوست . بدبیاری و شقاوت .
سوره بلد آیه 20
متن آیه :
عَلَیْهِمْ نَارٌ مُّؤْصَدَةٌ
ترجمه :
آتشی آنان را در بر خواهد گرفت که سرپوشیده و دربسته است !
توضیحات :
« عَلَیْهِمْ » : بر آنان گماشته شده است . ایشان را در برگرفته است . « مُؤْصَدَةٌ » : در بسته . سرپوشیده . بر کوره سوزان دوزخ سرپوش گذاشته شده ، و درهایش بسته گشته است ، آیا دوزخیان ، در چنین جائی ، چه حالی خواهند داشت ؟ !
تفسیر سوره الشمس برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
سوره شمس
سوره شمس آیه 1
متن آیه :
وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا
ترجمه :
سوگند به خورشید ( که منبع نور است ) و سوگند به پرتو آن ( که سرچشمه حیات است ) !
توضیحات :
« ضُحی » : پرتو . روشنائی . چاشتگاه . مراد نور خورشید در آغاز روز ، یا موقع چاشتگاه آن است که اشعّه زرین خورشید ، زمین را نورباران می‌کند .
سوره شمس آیه 2
متن آیه :
وَالْقَمَرِ إِذَا تَلَاهَا
ترجمه :
و سوگند به ماه بدان گاه که از پس خورشید برمی‌آید ( و به نیابت آفتاب زمین را زیر بال سیمین مهتاب می‌گیرد ) !
توضیحات :
« تَلاهَا » : به دنبال آن برآمد . از پس آن روان شد . مراد تابیدن ماه در شب ، پس از درخشیدن خورشید در روز است . این آیه ، صورت دیگری از تابش و تجلّی خورشید را می‌نمایاند .
سوره شمس آیه 3
متن آیه :
وَالنَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا
ترجمه :
و سوگند به روز بدان گاه که خورشید را ظاهر و جلوه‌گر می‌سازد ( و عظمت آن را در سیمای خود می‌نمایاند ) !
توضیحات :
« النَّهارِ » : روز . « جَلاّهَا » : جلوه‌گرش ساخت . نمایاندش . ضمیر ( ها ) به خورشید برمی‌گردد . درست است که در حقیقت خورشید روز را ظاهر می‌کند ، ولی معنی صریح آیه این است که روز خورشید را آشکار می‌سازد . و با اشاره‌ای خفی ، دخالت زمین در تجلّی آفتاب فهمیده می‌شود . زیرا در واقع ، تقابل قسمتی از زمین با خورشید است که روز را برمی‌آورد و آفتاب متجلّی می‌گردد . در هر حال باز هم سخن از نور خورشید و تأثیر فوق‌العاده آن در موجودات کره زمین است .
سوره شمس آیه 4
متن آیه :
وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا
ترجمه :
و سوگند به شب بدان گاه که خورشید را می‌پوشاند ( و آن را در پس پرده ظلمت پنهان می‌نماید ) !
توضیحات :
« یَغْشَاهَا » : خورشید را می‌پوشاند . ضمیر ( هَا ) به خورشید برمی‌گردد . چرا که باز هم بر اثر تقابل قسمتی از زمین با خورشید ، شب مانند پرده‌ای بر چهره آفتاب فرو می‌افتد و روی خورشید را در آفاق زمین می‌پوشاند .
سوره شمس آیه 5
متن آیه :
وَالسَّمَاء وَمَا بَنَاهَا
ترجمه :
و سوگند به آسمان ، و به آن که آن را ساخته است !
توضیحات :
« مَا » : این واژه موصوله است و مراد ذات پاک خداوند است . در لغت عرب موصول مشترک ( مَنْ ) برای عاقل و ( مَا ) برای غیر عاقل به کار می‌رود ، ولی در مواردی به جای یکدیگر استعمال می‌شوند ( نگا : نساء / 3 و 22 ، بلد / 3 ) . در اینجا استعمال ( مَا ) برای وصفیّت است ، یعنی آن چیز عظیم‌الشأن توانائی که . گذشته از اینها استعمال ( مَنْ ) یا ( مَا ) برای خدا یکسان است ؛ چرا که به کار بردن هر یک از این دو واژه ، در آن مفهوم معهود بشری ، نسبت به خدا نادرست است ( نگا : جزء عم شیخ محمّدعبده ) .
سوره شمس آیه 6
متن آیه :
وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا
ترجمه :
و سوگند به زمین ، و به آن که زمین را پرت کرده است و غلتانده است و ( با وجود گرد و کروی بودن و گردش شتاب‌آمیز ، آن را برای زندگی انسانها و رویش گیاهان ) پهن نموده است و گسترانیده است !
توضیحات :
« طَحَا » : راند . پرت کرد . غلتاند . گستراند . این واژه مرادف با ( دَحا ) در سوره نازعات آیه 30 است . تبدیل دالّ به طاء جائز است ( نگا : لسان‌العرب ، روح‌البیان ، کبیر ) . اشاره به کرویّت زمین و حرکت انتقالی و وضعی آن دارد ( نگا : نمونه . پرتوی از قرآن ) .
سوره شمس آیه 7
متن آیه :
وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا
ترجمه :
و سوگند به نفس آدمی ، و به آن که او را ساخته و پرداخته کرده است ( و قوای روحی وی را تعدیل ، و دستگاههای جسمی او را تنظیم نموده است ) !
توضیحات :
« نَفْسٍ » : نفس انسان . منظور انسانیّت آدمی با دو بعد روح و جسم است که مملوّ از شگفتیها و اسرار است . نکره آمدن نفس ، می‌تواند اشاره به عظمت و اهمّیّت مافوق تصوّر و آمیخته با ابهام انسان ، این اعجوبه و شاهکار عالم آفرینش باشد که دانشمندان به حق او را « موجود ناشناخته » نامیده‌اند . « سَوَّاهَا » : ساخته و پرداخته‌اش کرده است . بدین نحو که هر یک از اندامهای بدن انسان را برای کاری ، و هر یک از نیروهای آن را جهت امری آفریده است و اندازه و تناسب نماد و نهاد دستگاه تن را مراعات فرموده است ( نگا : قیامه / 38 ، کهف / 37 ، انفطار / 7 ) .
سوره شمس آیه 8
متن آیه :
فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا
ترجمه :
سپس بدو گناه و تقوا را الهام کرده است ( و چاه و راه و حسن و قبح را توسّط عقل و وحی به او نشان داده است ) .
توضیحات :
« أَلْهَمَ » : الهام کرده است . نشان داده است . فهمانده است . « فُجُورَ » : گرایش به گناه و معصیت و کناره‌گیری از حق و حقیقت ( نگا : معجم‌الفاظ القرآن الکریم ) . مراد راه شرّ و طریق معصیت است . مصدر ثلاثی مجرّدی است همچون جُلوس و قُعود . « تَقْوی » : پرهیز . مراد راه خیر و طریق حق است ( نگا : بلد / 10 ) .
سوره شمس آیه 9
متن آیه :
قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا
ترجمه :
( قسم به همه اینها ! ) کسی رستگار و کامیاب می‌گردد که نفس خویشتن را ( با انجام طاعات و عبادات ، و ترک معاصی و منهیّات ) پاکیزه دارد و بپیراید ( و آن را با هویدا ساختن هویّت انسانی رشد دهد و بالا برد ) .
توضیحات :
« قَدْ أَفْلَحَ » : قطعاً رستگار است . کامیاب شد . جواب قسمهای یازده‌گانه است ( نگا : المصحف المیسّر ، صفوه التفاسیر ، روح‌المعانی ) . « زَکّی » : پاکیزه داشت . پیراست . مراد پاکیزه داشتن و پیراستن نفس است با انجام اوامر و ترک نواهی ( نگا : بقره / 129 و 151 ، توبه / 103 ، نازعات / 18 ) . رشد داد و بالا برد ( نگا : روح‌المعانی ، پرتوی از قرآن ) . مراد رشد روحِ تقوا و طاعت ، و جلوه‌گر ساختن هویّت انسانی ، و بالا بردن استعدادِ نیکی و نیکوکاری است . از مصدر تزکیه ، به معنی تطهیر و تَنْمِیَه است .
سوره شمس آیه 10
متن آیه :
وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا
ترجمه :
و کسی ناامید و ناکام می‌گردد که نفس خویشتن ( و فضائل و مزایای انسانیّت خود را در میان کفر و شرک و معصیت ) پنهان بدارد و بپوشاند ، و ( به معاصی ) بیالاید .
توضیحات :
« قَدْ خَابَ » : قطعاً ناامید و ناکام گردید . حتماً به مطلوب و مقصود نرسید و محروم و بی‌بهره گشت ( نگا : آل‌عمران / 127 ، ابراهیم / 15 ، طه / 61 و 111 ) . « دَسّی » : پنهان داشت . آلوده کرد . از مصدر تَدْسِیَة ، به معنی نقص و اخفاء ، و آلوده‌کردن و خاموش داشتن استعداد است . در اصل ( دَسَّسَ ) از ( دَسَّ ) به معنی پنهان کردن چیزی در زیر خاک است و حرف دوم مضاعف قلب به یاء شده است ، مانند تَقَضَّضَ و تَظَنَّنَ ، که تَقَضّی و تَظنّی هم خوانده‌اند ( نگا : جزء عمّ ترجانی‌زاده ) . نکته قابل توجّه این است که خدا استعدادهای لازم ، و وجدان بیدار ، و فهم تشخیص حسن و قبح امور را برای پیمودن راه سعادت به انسان عطاء فرموده است ، و انسان در مقابل ضائع کردن یا بی‌ثمر گذاشتن آنها مورد بازخواست قرار می‌گیرد .
سوره شمس آیه 11
متن آیه :
کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا
ترجمه :
قوم ثمود با طغیان و سرکشی خود ( پیغمبرشان ، صالح را ) تکذیب کردند ( و دروغگویش نامیدند ) .
توضیحات :
« طَغْوَیا » : طغیان ، سرکشی . مراد تجاوز از حدود مقرّرات الهی ، و تمرّد از فرمانهای او است که بزرگترین تَدْسِیَه‌ی نفس است . « بِطَغْوَاهَا » : به سبب سرکشی و طغیانشان . با سرکشی و طغیانشان .
سوره شمس آیه 12
متن آیه :
إِذِ انبَعَثَ أَشْقَاهَا
ترجمه :
آن گاه که بدبخت‌ترین ایشان برخاست و رفت ( تا شتر را پَی بکند . دیگران هم جلو او را نگرفتند ، و لذا همچون او بزهکار شدند ) .
توضیحات :
« إنبَعَثَ » : برخاست و روان شد . « أَشْقَیا » : بدبخت‌ترین ( نگا : اعلی / 11 ، لیل / 15 ) .
سوره شمس آیه 13
متن آیه :
فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ نَاقَةَ اللَّهِ وَسُقْیَاهَا
ترجمه :
فرستاده خدا ( صالح ) بدیشان گفت : کاری به شتر خدا نداشته باشید و او را از نوبت آبش باز ندارید .
توضیحات :
« نَاقَةَ اللهِ » : شتر خدا ( نگا : اعراف / 73 و 77 ، هود / 64 ، اسراء / 59 ، قمر / 27 ) . تحذیر است و واژه ناقه مفعولٌ‌به فعل محذوف ( إِحْذَرُوا ) است . « سُقْیَا » : نوبت آب آشامیدن . حِصّه‌ی آب ( نگا : شعراء / 155 ) .
سوره شمس آیه 14
متن آیه :
فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُم بِذَنبِهِمْ فَسَوَّاهَا
ترجمه :
او را دروغگو نامیدند ( و بیم و تهدیدش را نادرست شمردند ) و شتر را پی کردند و کشتند . پس خدا به سبب گناهشان بر آنان خشم گرفت و ایشان را هلاک کرد و با خاک یکسانشان ساخت .
توضیحات :
« دَمْدَمَ عَلَیْهِمْ » : بر آنان خشم گرفت . عذاب را بر همگان گماشت . ایشان را خُرد و خمیر کرد . آنان را هلاک و نابود کرد . « سَوَّاهَا » : ایشان را با خاک یکسان ساخت . عذاب و هلاک را به طور یکسان گریبانگیر همگان کرد و کارشان را یکسره ساخت . « فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ . . . فَسَوَّاهَا » : به سبب گناهشان عذاب را بر همگان گماشت و ایشان را یکسان نابود کرد .
سوره شمس آیه 15
متن آیه :
وَلَا یَخَافُ عُقْبَاهَا
ترجمه :
و خدا از عاقبت کارشان نمی‌ترسد .
توضیحات :
« عُقْبَیا » : عاقبت . پی آمد . مراد این است که خداوند چنین کرد و از پی‌آمد و عاقبت کارشان هم نمی‌ترسد و باکی از ایشان را ندارد .
تفسیر سوره اللیل برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
سوره لیل
سوره لیل آیه 1
متن آیه :
وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَى
ترجمه :
سوگند به شب در آن هنگام که ( روی زمین را فرا می‌گیرد ، و همه اشیاء را با تاریکی خود ) می‌پوشاند ( و مردمان و جانداران را به استراحت و سکون می‌کشاند ) !
توضیحات :
« یَغْشَیا » : فرا می‌گیرد و می‌پوشاند .
سوره لیل آیه 2
متن آیه :
وَالنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى
ترجمه :
و به روز سوگند در آن هنگام که جلوه‌گر و روشن می‌گردد ( و ظلمت شب را می‌راند و مردمان و جانداران را دیگر باره به جنبش و تلاش می‌اندازد ) !
توضیحات :
« تَجَلَّیا » : روشن و آشکار گردید . جلوه‌گر آمد .
سوره لیل آیه 3
متن آیه :
وَمَا خَلَقَ الذَّکَرَ وَالْأُنثَى
ترجمه :
و به آن که نر و ماده را می‌آفریند .
توضیحات :
« الذَّکَرَ وَ الأُنثَیا » : نر و ماده انسانها و حیوانها و گیاهها و همه اشیاء مراد است ( نگا : رعد / 3 ، ذاریات / 49 ، یس / 36 ) .
سوره لیل آیه 4
متن آیه :
إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّى
ترجمه :
سعی و تلاش شما جوراجور و گوناگون است ( و لذا جزا و سزای شما هم متفاوت و مختلف خواهد بود ) .
توضیحات :
« شَتَّیا » : جمع شَتِیت ، پراکنده . مراد مختلف و متفاوت و از هم جدا است . دسته‌ای نیکوکار و پرهیزگار ، و گروهی بدکردار و ناپرهیزگار ، بعضی مؤمن و صادق ، و برخی کافر و فاسق ، و . . . تلاشهائی برای درم و شکم و لذائذ نفسانی ، و تلاشهائی در راه خدمت به مردمان و رضای یزدان و اجرای اوامر ربّانی . و . . . این آیه بیانگر دو خطّ سیر متمایز و جهت‌گیری متفاوت است و جواب قسم است .
سوره لیل آیه 5
متن آیه :
فَأَمَّا مَن أَعْطَى وَاتَّقَى
ترجمه :
کسی که ( در راه خدا دارائی خود را ) بذل و بخشش کند ، و پرهیزگاری پیشه سازد ( و از آفریدگار خویش بهراسد ) .
توضیحات :
« أَعْطَیا » : صرف کرد و داد . خرج و پخش کرد . « إتَّقَیا » : از خدا ترسید . تقوا و پرهیزگاری پیشه کرد .
سوره لیل آیه 6
متن آیه :
وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى
ترجمه :
و به پاداش خوب ( خدا در این سرا ، و خوبتر خدا در آن سرا ) ایمان و باور داشته باشد .
توضیحات :
« الْحُسْنَیا » : پاداش خوب خدا که در این جهان بهره مؤمنان می‌گردد ( نگا : زمر / 10 ، نحل / 30 ) و پاداش بهتر خدا که در آن جهان نصیب مسلمانان می‌شود ( نگا : آل‌عمران / 148 ، یونس / 26 ) . خیر مطلقی که خدا آن را خیر می‌داند . یعنی آن کسی که بذل و بخشش می‌کند و پرهیزگاری پیشه می‌سازد و به خوب و خوبی ایمان دارد ، و در یک کلام ، حسنات و سیّئات و فضیلت و رذیلت را همسان نمی‌شمارد ، و بالطبع به پاداش نیکیها و پادافره بدیها معتقد است . ( الْحُسْنَیا ) می‌تواند صفت مشبّهه ، یا صفت تفضیلی باشد .
سوره لیل آیه 7
متن آیه :
فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَى
ترجمه :
( مشکلات و موانع را برای او آسان می‌سازیم و در کار خیر توفیقش می‌دهیم و ) او را آماده رفاه و آسایش می‌نمائیم .
توضیحات :
« نُیَسِّرُهُ » : او را مهیّا و آماده می‌سازیم . « الْیُسْرَیا » : رفاه و آسایش . ساده و آسان . آیه متضمّن دو معنی است : الف - او را آماده برای زندگی خوش و آسوده آخرت می‌سازیم ( نگا : نحل / 97 ) . ب - او را آماده انجام کارهای ساده و آسانی می‌سازیم که پیشتر برای او مشکل و دشوار بود . یعنی در پرتو گام نهادن به راه خدا مشکلات را برایش ساده و در انجام آنها توفیقش می‌دهیم ( نگا : مائده / 16 ، عنکبوت / 69 ) . اصولاً ایمان به معاد و پاداش عظیم الهی ، مشکلات را در نظر انسان سهل و آسان جلوه‌گر می‌سازد و نه تنها مال ، بلکه جان خود را در طبق اخلاص می‌گذارد و از این ایثارگری لذّت می‌برد .
سوره لیل آیه 8
متن آیه :
وَأَمَّا مَن بَخِلَ وَاسْتَغْنَى
ترجمه :
و امّا کسی که تنگ‌چشمی بکند ( و به بذل و بخشش دارائی در راه خدا دست نیازد ) و خود را بی‌نیاز ( از خدا و توفیق و پاداش دنیوی و اخروی الهی ) بداند .
توضیحات :
« إسْتَغْنَیا » : خود را بی‌نیاز دانست . مراد بی‌نیاز از خدا ، و مدد و یاری دنیوی ، و اجر و پاداش اخروی یزدان جهان است ( نگا : عبس / 5 ) .
سوره لیل آیه 9
متن آیه :
وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَى
ترجمه :
و به پاداش خوب ( خدا در این سرا ، و خوبتر خدا در آن سرا ) ایمان و باور نداشته باشد .
توضیحات :
« الْحُسْنَیا » : ( نگا : آیه ششم ) .
سوره لیل آیه 10
متن آیه :
فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى
ترجمه :
او را آماده برای سختی و مشقّت ( و زندگی بس مشکل و ناگوار دوزخ ) می‌سازیم .
توضیحات :
« الْعُسْرَیا » : سختی و مشقّت . شدّت و محنت . خواری ناشی از عدم توفیق در اعمال صالحه ( نگا : المیزان ) . عذاب دوزخ .
سوره لیل آیه 11
متن آیه :
وَمَا یُغْنِی عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى
ترجمه :
در آن هنگام که ( به گور ) پرت می‌گردد ، دارائیش چه سودی به حال او دارد ؟
توضیحات :
« مَا یُغْنِی عَنْهُ » : چه سودی به حال او دارد ؟ سودی به حال او ندارد . واژه ( مَا ) استفهامیّه و برای انکار ، یا حرف نفی است . « تَردَّیا » : پرت گردید . سقوط کرد . مراد سقوط در قبر یا سرنگون شدن به دوزخ است . هلاک شد و مرد .
سوره لیل آیه 12
متن آیه :
إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَى
ترجمه :
مسلّماً نشان دادن ( راه هدایت و ضلالت به مردم ) بر عهده ما است .
توضیحات :
« عَلَیْنَا » : بر ما است . « الْهُدَیا » : رهنمود . راهنمائی . ارائه طریق .
سوره لیل آیه 13
متن آیه :
وَإِنَّ لَنَا لَلْآخِرَةَ وَالْأُولَى
ترجمه :
و قطعاً آخرت و دنیا همه از آن ما است .
توضیحات :
« لَلآخِرَةَ وَ الأُولَیا » : آن جهان و این جهان . مقدّم شدن آخرت بر دنیا ، به خاطر اهمّیّت فراوان و مقصود اصلی بودنِ آن است .
سوره لیل آیه 14
متن آیه :
فَأَنذَرْتُکُمْ نَاراً تَلَظَّى
ترجمه :
من شما را از آتش هولناکی بیم می‌دهم که شعله‌ور می‌شود و زبانه می‌کشد .
توضیحات :
« فَأَنذَرْتُکُمْ » : فاعل پیغمبر اسلام است که خطاب به کفّار مکّه صحبت می‌فرماید . « تَلَظَّیا » : شعله‌ور می‌شود . زبانه می‌کشد . فعل مضارع است و در اصل ( تَتَلَظَّیا ) است .
سوره لیل آیه 15
متن آیه :
لَا یَصْلَاهَا إِلَّا الْأَشْقَى
ترجمه :
بدان داخل نمی‌شود و نمی‌سوزد مگر بدبخت‌ترین ( انسانها ) .
توضیحات :
« الأَشْقَیا » : بدبخت‌ترین .
سوره لیل آیه 16
متن آیه :
الَّذِی کَذَّبَ وَتَوَلَّى
ترجمه :
همان کسی که ( حق و حقیقت را دروغ می‌داند و آن را ) تکذیب می‌نماید و ( به آیات آسمانی ) پشت می‌کند .
توضیحات :
« تَوَلَّیا » : پشت کرد . رویگردان شد ( نگا : بقره / 205 ، آل‌عمران / 82 ، نجم / 29 ) .
سوره لیل آیه 17
متن آیه :
وَسَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى
ترجمه :
ولیکن پرهیزگارترین ( انسانها ) از آن ( آتش هولناک ) به دور داشته خواهد شد .
توضیحات :
« الأتْقَیا » : پرهیزگارترین .
سوره لیل آیه 18
متن آیه :
الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَکَّى
ترجمه :
آن کسی که دارائی خود را ( در راه خدا خرج می‌کند و ) می‌دهد تا خویشتن را ( به وسیله این کار ، از کثافت بخل ) پاکیزه بدارد .
توضیحات :
« یَتَزَکَّیا » : خود را پاک می‌دارد و پاکیزه می‌کند . حال یا بدل از فاعل است .
سوره لیل آیه 19
متن آیه : وَمَا لِأَحَدٍ عِندَهُ مِن نِّعْمَةٍ تُجْزَى
ترجمه :
هیچ کسی بر او حق نعمتی ندارد تا ( بدین وسیله به نعمتش پاسخ گوید و از سوی او آن ) نعمت جزا داده شود .
توضیحات :« تُجْزَیا » : نعمت جزا داده شود . سپاس گفته شود .
سوره لیل آیه 20
متن آیه :
إِلَّا ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَى
ترجمه :
بلکه تنها هدف او جلب رضای ذات پروردگار بزرگوارش می‌باشد .
توضیحات :
« إبْتِغَآءَ » : خواستار شدن . طلبیدن . « وَجْهِ » : ذات ( نگا : انعام / 52 ، کهف / 28 ، قصص / 88 ) .
سوره لیل آیه 21
متن آیه :
وَلَسَوْفَ یَرْضَى
ترجمه :
قطعاً ( چنین شخصی ، از کارهائی که کرده است ) راضی خواهد بود و ( از پاداشهائی که از پروردگار خود دریافت می‌دارد ) خوشنود خواهد شد .
توضیحات :
« لَسَوْفَ یَرْضَیا » : راضی خواهد بود . راضی خواهد شد ( نگا : توبه / 96 ، نجم / 26 ) .
تفسیر سوره الضحی برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
سوره ضحى
سوره ضحى آیه 1
متن آیه :
وَالضُّحَى
ترجمه :
سوگند به روز ( در آن زمان که آفتاب بلند می‌گردد و همه جا را فرا می‌گیرد ) !
توضیحات :
« الضُّحَیا » : روز ( نگا : اعراف / 98 ، طه / 59 ) . چاشتگاه ( نگا : شمس / 1 ) .
سوره ضحى آیه 2
متن آیه :
وَاللَّیْلِ إِذَا سَجَى
ترجمه :
و سوگند به شب در آن هنگام که می‌آرامد ( و تاریک می‌شود و همه‌جا را فرا می‌گیرد ) !
توضیحات :
« سَجَیا » : آرمید . آرام یافت . آرمیدن شب ، در حقیقت آرمیدن ساکنان آن است ( نگا : المصحف المیسّر ) . تاریک گردید . پوشاند . فرا گرفت ( نگا : فرهنگ لغات قرآن . نمونه . تفهیم القرآن ) .
سوره ضحى آیه 3
متن آیه :
مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَى
ترجمه :
پروردگارت تو را رها نکرده است و دشمن نداشته است و مورد خشم قرار نداده است .
توضیحات :
« مَا وَدَّعَکَ » : تو را ترک و رها نکرده است . به ترک تو نگفته است . « مَا قَلَیا » : خشم نگرفته است و دشمن نداشته است .
سوره ضحى آیه 4
متن آیه :
وَلَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَّکَ مِنَ الْأُولَى
ترجمه :
و فرجام ( کار و زندگی ) برای تو ، بهتر از آغاز ( آنها ) است .
توضیحات :
« الآخِرَةُ » : پایان کار . اواخر زندگی . « الأُولَیا » : آغاز کار . اوائل زندگی .
سوره ضحى آیه 5
متن آیه :
وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى
ترجمه :
و پروردگارت به تو ( بهروزی و پیروزی و نعمت و قدرت ) عطاء خواهد کرد ، و تو خوشنود خواهی شد .
توضیحات :
« لَسَوْفَ یُعْطِیکَ » : مراد نزول وحی ، ظهور دین ، تنفیذ فرمان ، خوشبختی و پیروزی بر ملّتهای دیگر است .
سوره ضحى آیه 6
متن آیه :
أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوَى
ترجمه :
آیا خدا تو را یتیم نیافت و پناهت داد ؟
توضیحات :
« یَتِیماً » : پیغمبر هنوز طفل شش ماهه‌ای در شکم مادر بود که پدرش از دنیا رفت . در عمر شش سالگی مادرش آمنه هم وفات کرد . در هشت سالگی پدر بزرگش عبدالمطّلب که سرپرستی او را به عهده داشت دار فانی را وداع گفت . از آن به بعد تحت سرپرستی عمویش ابوطالب قرار گرفت . « ءَاوَیا » : منزل و مأوی داد . پناه داد .
سوره ضحى آیه 7
متن آیه :
وَوَجَدَکَ ضَالّاً فَهَدَى
ترجمه :
و تو را سرگشته و حیران ( در میان شرکِ بت‌پرستان و یهودیان و مسیحیان ، کفر کافران ، فسق و فجور فاسقان و فاجران ، ظلم و زور قلدران ، کشت و کشتار قبائل به فرمان جاهلان ، و خرافه‌پرستی اینان و آنان ) نیافت و ( در پرتوِ وحی آسمانی به یکتاپرستی یزدانی ) رهنمودت کرد ؟
توضیحات :
« ضَآلاًّ » : گمراه و سرگشته . پیغمبر قبل از نبوّت ، دریای موّاج کفر و شرک و ظلم و فسق و جهل و خرافات محیط را می‌دید و غرق‌شدگان در آن را نظاره می‌کرد ، امّا راه به جائی نمی‌برد . نمی‌دانست چگونه خالق جهان را بپرستد و بدو نزدیک بشود ، و از بارگاه یزدان نجات مردمان را بطلبد . به غار حراء پناه می‌برد و شبها و شبها با خود خلوت می‌کرد و سرگشته در تفکّرات و حیرت‌زده از مشاهده اوضاع به دنبال نجات می‌گشت ، تا در دل غار حراء نور وحی پرتو افکند و او را به حق رهنمود کرد ( نگا : شوری / 52 ، یوسف / 3 ) .
سوره ضحى آیه 8
متن آیه :
وَوَجَدَکَ عَائِلاً فَأَغْنَى
ترجمه :
و تو را فقیر و بی‌چیز نیافت و ثروتمند و دارایت کرد ؟
توضیحات :
« عَآئِلاً » : فقیر و بی‌چیز ( نگا : توبه / 28 ) . چیزهائی که پیغمبر از پدر به ارث برد ، شتر ماده‌ای و کنیزکی بود ( نگا : جزء عمّ شیخ محمّد عبده ) . خدا او را با سود تجارت ، و ثروت خدیجه ، و غنائم جنگی دارا و بی‌نیاز کرد . آیات گذشته ، بیانگر الطاف و عنایات خاصّ الهی در حق پیغمبر است .
سوره ضحى آیه 9
متن آیه :
فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ
ترجمه :
حال که چنین است ، یتیم را زبون مدار ( و اموال و دارائی ایشان را با قهر و زور مگیر و تصرّف مکن ) .
توضیحات :
« لا تَقْهَرْ » : خوار و زبون مدار . اموال و دارائیشان را با زور مگیر و تصرّف مکن .
سوره ضحى آیه 10
متن آیه :
وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ
ترجمه :
و گدا را با خشونت مران .
توضیحات :
« لا تَنْهَرْ » : با خشونت مران . برخی سائل را خواهان دانش و پرسش کننده از مسائل علمی شمرده‌اند .
سوره ضحى آیه 11
متن آیه :
وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ
ترجمه :
بلکه نعمتهای پروردگارت را بازگو کن ( و از آنها صحبت بدار ، و شکر آنها را با بذل و بخشش بگزار ) .
توضیحات :
« حَدِّثْ » : صحبت بدار . بازگو کن . بازگو کردن نعمت ، شکرگزاری از آن با قول و فعل ، امکان‌پذیر است . سپاس با زبان ، و بذل و بخشش از آن . ذکر ثروت و قدرت برای تفاخر ، مراد نیست .