تفسیر سوره الزمر برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
سوره زمر
آیه 1
متن آیه :
تَنزِیلُ الْکِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ
ترجمه :
نزول کتاب ( قرآن ) از سوی خداوند باعزّت و باحکمت انجام پذیرفته است .
توضیحات :
« تَنزِیلُ » : ( نگا : شعراء / 192 ، سجده / 2 ، یس / 5 ) .
آیه 2
متن آیه :
إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَّهُ الدِّینَ
ترجمه :
( ای پیغمبر ! ) ما این کتاب را که در برگیرنده حق و حقیقت است ، بر تو فرو فرستاده‌ایم . خدا را پرستش کن و پرستش خود را سره و خاصّ او گردان .
توضیحات :
« بِالْحَقِّ » : در برگیرنده حق . فرمان دهنده به حق ( نگا : آل‌عمران / 3 ، نساء / 105 ، مائده / 48 ) . « الدِّینَ » : طاعت و عبادت ( نگا : اعراف / 29 ، یونس / 22 ، عنکبوت / 65 ، لقمان / 32 ، بیّنه / 5 ) .
آیه 3
متن آیه :
أَلَا لِلَّهِ الدِّینُ الْخَالِصُ وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی مَا هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ کَاذِبٌ کَفَّارٌ
ترجمه :
هان ! تنها طاعت و عبادت خالصانه برای خدا است و بس . کسانی که جز خدا سرپرستان و یاوران دیگری را برمی‌گیرند ( و بدانان تقرّب و توسّل می‌جویند ، می‌گویند : ) ما آنان را پرستش نمی‌کنیم مگر بدان خاطر که ما را به خداوند نزدیک گردانند . خداوند روز قیامت میان ایشان ( و مؤمنان ) درباره چیزی که در آن اختلاف دارند داوری خواهد کرد . خداوند دروغگوی کفرپیشه را ( به سوی حق ) هدایت و رهنمود نمی‌کند ( و او را با وجود کذب و کفر به درک و فهم حقیقت نائل نمی‌گرداند ) .
توضیحات :
« لِلّهِ الدِّینُ الْخَالِصُ » : تنها عبادت بی‌شائبه از کفر و شرک ، خداپسند و مقبول خدا است . تنها خدا ، طاعت و عبادت خالصانه می‌گردد و بس . « مِن دُونِهِ » : غیر از خدا . جدای از خدا . « أَوْلِیَآءَ » : سرپرستان . یاوران . مراد معبودها است . از قبیل : فرشتگان و عُزَیر و عیسی و اصنام . ( نگا : اعراف / 27 و 30 ، هود / 20 و 113 ، رعد / 16 ، کهف / 50 و 102 ، فرقان / 18 ، عنکبوت / 41 ) . « زُلْفی » : ( نگا : سبأ / 37 ، ص / 25 و 40 ) . « کُفَّار » : کفرپیشه . کفران کننده نعمت .
آیه 4
متن آیه :
لَوْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً لَّاصْطَفَى مِمَّا یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ سُبْحَانَهُ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ
ترجمه :
اگر خداوند می‌خواست فرزندی داشته باشد ، می‌بایست از میان چیزهائی که خود می‌آفریند کسی یا چیزی را برگزیند . ( در صورتی که فرزند باید از جنس پدر بوده و همچون او قدیم باشد . این هم ناممکن است ) . خداوند پاک و منزّه ( از همه عیبها به ویژه از نیاز به فرزند ) است . او خداوند یگانه پیروزمند است ( و فرزند داشتن مخالف با یگانگی ، و نیاز به فرزند بیانگر عدم پیروزمندی و چیرگی است ) .
توضیحات :
« إِصْطَفی » : برگزید .
آیه 5
متن آیه :
خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَى النَّهَارِ وَیُکَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلَا هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفَّارُ
ترجمه :
خداوند آسمانها و زمین را به حق آفریده است ( نه به بازیچه ) . شب را بر روز ، و روز را بر شب می‌پیچد ، و خورشید و ماه را فرمانبردار ( دستور خود ) کرده است ( و برای مصلحت بندگان به گردش و چرخش انداخته است ) . هر یک از آنها تا مدّت معیّن و مشخّصی ( که خدا می‌داند ) در حرکت خواهد بود . هان ! خدا بسیار مقتدر و بخشنده است ( و هر چه را بخواهد می‌کند و هر که را بخواهد می‌بخشد ) .
توضیحات :
« بِالْحَقِّ » : به حق نه به شوخی و عبث . یعنی آفرینش دارای نظم و نظام شگرف و مقصد و هدف بزرگی است ، و زندگی بازیچه نیست . « یُکَوِّرُ » : می‌پیچد . یعنی خداوند زمین را کروی آفریده است و به دور خود به گردش انداخته است ، و بر اثر این گردش ، قسمتی از کره زمین روز و قسمتی شب است ، و گوئی از یک سو نوار سفید بر سیاه ، و از سوی دیگر نوار سیاه بر سفید پیچیده می‌شود . چرا که مصدر آن ( تکویر ) است که به معنی پیچیدن عمامه و دستار به دور سر است . « أَجَلٍ مُّسَمّیً » : ( نگا : رعد / 2 ، لقمان / 29 ، فاطر / 13 ) .
آیه 6
متن آیه :
خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَأَنزَلَ لَکُم مِّنْ الْأَنْعَامِ ثَمَانِیَةَ أَزْوَاجٍ یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ خَلْقاً مِن بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ
ترجمه :
خدواند شما را از یک تن ( به نام آدم ) بیافرید ، سپس از جنس او همسرش را ( به نام حوّاء ) خلق کرد ، و برای شما هشت جفت چهارپا گسیل داشت . او شما را در شکمهای مادرانتان ، در میان تاریکیهای سه‌گانه ، آفرینشهای جوراجور و پیاپی می‌بخشد ( و جنین را هر دم به گونه‌ای درآورده و به پلّه‌ای از خلقت می‌رساند ) کسی که چنین ( نعمتهائی را می‌بخشد و این گونه نقش آفرینی ) می‌کند ، الله است که پروردگار شما است و حکومت و مملکت ( سراسر عالم هستی ) از آن او است . جز او معبودی وجود ندارد . پس چگونه ( با وجود این همه موجبات و دواعی عبادت از حق منحرف می‌گردید ، و از پرستش خدا به پرستش چیزهای دیگر ) برگردانده می‌شوید ؟
توضیحات :
« نَفْسٍ وَاحِدَةٍ » : شخص واحدی . یک تن . مراد ابوالبشر ، آدم 7 است ( نگا : نساء / 1 ، انعام / 98 ، اعراف / 189 ) . « ثُمَّ » : برای تأخیر زمانی نیست بلکه برای تأخیر بیان است . « جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا » : همسر او را از جنس او آفرید . ( نگا : نساء / 1 ، اعراف / 189 ) . « أَنزَلَ » : خلقت بخشید . بیافرید . ( نگا : اعراف / 26 ، حدید / 25 ) . « ثَمَانِیَةَ أَزْوَاجٍ » : ( نگا : انعام / 143 ) . « خَلْقاً مِّن بَعْدِ خَلْقٍ » : مراد تطوّرات جنین و تحوّلات عجیب آن در مراحل مختلف است . « ظُلُمَاتٍ ثَلاثٍ » : چه بسا مراد ظلمت شکم مادر ، و ظلمت رحم ، و ظلمت مشیمه یا بچّه‌دان باشد . یا مراد لایه‌های جنینی إِکْتُودِرْم و مِزُودِرْم و اِنْدُودِرْم باشد . و یا این که مراد تخمدان و لوله فالوپ و رحم باشد . هدف اصلی را به علم « جنین‌شناسی » که در اصل درس خداشناسی است واگذار می‌کنیم . « أَنَّی » : چگونه ؟ کجا ؟ « فَأَنَّی تُصْرَفُونَ » : ( نگا : یونس / 32 ) .
آیه 7
متن آیه :
إِن تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنکُمْ وَلَا یَرْضَى لِعِبَادِهِ الْکُفْرَ وَإِن تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّکُم مَّرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ
ترجمه :
اگر کافر گردید ، خدا بی‌نیاز از ( ایمان و عبادت ) شما است ، و لیکن کفر را از بندگان خود نمی‌پسندد ، و اگر ( با انجام عبادت و طاعت خدا را ) سپاسگزاری کنید ، از این کارتان خوشنود می‌گردد . هیچ کس بار گناهان دیگری را بر دوش نمی‌کشد ( و گناهان دیگری را به گردن نمی‌گیرد ) . بعدها بازگشت همه شماها به سوی پروردگارتان خواهد بود و از چیزهائی که می‌کرده‌اید آگاهتان خواهد ساخت . چرا که او آگاه از اسرار و افکار نهفته در سینه‌ها است .
توضیحات :
« إِن تَکْفُرُوا » : اگر کافر شوید . اگر ناشکری و کفران نعمت کنید « الْکُفْرَ » : الحاد و بی‌دینی . ناشکری و کفران نعمت . « إِن تَشْکُرُوا » : اگر شکر نعمت به جای آورید و سپاسگزار الطاف خداوندی باشید . شکر ، علاوه از شکر نعمت اصطلاحی ، کنایه از ایمان و فرمانبرداری از دستورات خدا هم می‌باشد . « لا تَزِرُ . . . » : ( نگا : انعام / 164 ، اسراء / 15 ، فاطر / 18 ) . « ذَاتِ الصُّدُورِ » : ( نگا : آل‌عمران / 119 و 154 ، مائده / 7 ، انفال / 43 ) .
آیه 8
متن آیه :
وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِیَ مَا کَانَ یَدْعُو إِلَیْهِ مِن قَبْلُ وَجَعَلَ لِلَّهِ أَندَاداً لِّیُضِلَّ عَن سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلاً إِنَّکَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ
ترجمه :
هنگامی که گزندی متوجّه انسان می‌گردد ، پروردگار خود را به فریاد می‌خواند و تضرّع کنان رو به درگاه او می‌آورد . سپس هنگامی که نعمت بزرگی از جانب خود بدو داد ( و شقاوت او را به سعادت و ناخوشی وی را به خوشی تبدیل کرد ) خدا را که قبلاً به فریاد می‌خواند فراموش می‌کند ( و گزند را از یاد می‌برد و به ترک دعا می‌گوید ) و خداگونه‌هائی را برای خدا می‌سازد تا ( هم خود را و هم مردمان را بدان ) از راه او به در برد و گمراه کند . ( ای پیغمبر ! به چنین فردی ) بگو : اندک روزگاری از کفر خود بهره‌مند شو ( و با آن خوش بگذران ، امّا بدان که ) تو از دوزخیانی .
توضیحات :
« الإِنسَانَ » : مراد از ذکر جنس ، بعضی از افراد است . مانند : إِنَّ الإِنسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ ( ابراهیم / 34 ) . « ضُرٌّ » : گزند . زیان و ضرر مالی و بدنی . ( نگا : یونس / 12 ، نحل / 53 و 54 ، مؤمنون / 75 ، روم / 33 ) . « مُنِیباً » : توبه‌کنان . برگردنده با تضرّع و زاری . حال است . « خَوَّلَهُ » : ( نگا : انعام / 94 ) . « نَسِیَ مَا » : خدا را فراموش می‌کند . در این صورت ( مَا ) به معنی ( مَنْ ) و برای تفخیم و تعظیم است . گزند و بلا را فراموش می‌کند . دعا کردن و به فریاد خواستن را از یاد می‌برد . در این صورت ( مَا ) مصدریّه است ( نگا : تفسیر آلوسی ) . « یَدْعُو » : الف زائدی در رسم‌الخطّ قرآنی دارد . « أَندَاداً » : امثال و نظائر . خداگونه‌ها .
آیه 9
متن آیه :
أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّیْلِ سَاجِداً وَقَائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ
ترجمه :
( آیا چنین شخص مشرکی که بیان کردیم ، بهتر است ) یا کسی که در اوقات شب سجده‌کنان و ایستاده به طاعت و عبادت مشغول می‌شود و ( خویشتن را ) از ( عذاب ) آخرت به دور می‌دارد ، و رحمت پروردگار خود را خواستار می‌گردد ؟ بگو : آیا کسانی که ( وظیفه خود را در قبال خدا ) می‌دانند ، با کسانی که ( چنین چیزی را ) نمی‌دانند ، برابر و یکسانند ؟ ! ( هرگز ) . تنها خردمندان ( فرق اینان را با آنان تشخیص می‌دهند ، و از آن ) پند و اندرز می‌گیرند .
توضیحات :
« قَانِتٌ » : پرستشگر فرمانبردار . شخص مطیعی که با خشوع و خضوع نماز و دعای خود را طول می‌دهد ( نگا : بقره / 116 و238 ، آل‌عمران / 17 ، نساء / 34 ، نحل / 120 ) . « آناءَ » : ( نگا : آل‌عمران / 113 ، طه / 130 ) .
آیه 10
متن آیه :
قُلْ یَا عِبَادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَیْرِ حِسَابٍ
ترجمه :
( ای پیغمبر ! از سوی من به مردمان ) بگو : ای بندگان مؤمن من ! از ( عذاب ) پروردگارتان ( خویشتن را ) بپرهیزید . کسانی که نیکی کنند ، در همین جهان بدیشان نیکی می‌شود . ( در مراکز کفر و شرک و ظلم و غرق در گناه زندگی نکنید و پستی و خواری را نپذیرید و هجرت را پیشه سازید ) . زمین خداوند وسیع و فراخ است ( و در دیار غربت شکیبائی کنید ) . قطعاً به شکیبایان اجر و پاداششان به تمام و کمال و بدون حساب داده می‌شود .
توضیحات :
« لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ » : کسانی که نیکی کنند ، علاوه از آخرت در همین جهان نیکی عظیمی می‌بینند ( نگا : نحل / 30 و 122 ، غافر / 51 ) . برای کسانی که در این جهان نیکی کنند ، در آخرت نیکی عظیمی است . تفسیر اوّل درست‌تر به نظر می‌رسد . چرا که نقطه مقابل نیکوکاران ، بدکارانند که در هر دو جهان بدی می‌بینند ( نگا : بقره / 85 و 114 ، آل‌عمران / 56 ، رعد / 34 ) . پس باید که نیکوکاران نیز در هر دو جهان نیکی ببینند . « بِغَیْرِ حِسَابٍ » : ( نگا : بقره / 212 ، آل‌عمران / 27 و 37 ، نور / 38 ، ص / 39 ) .
آیه 11
متن آیه :
قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَّهُ الدِّینَ
ترجمه :
بگو : به من فرمان داده شده است به این که خدا را بپرستم و پرستش را ( از هر گونه شائبه کفر و شرک و ریا ، پالوده و زدوده سازم و ) خاصّ او کنم .
توضیحات :
« مُخْلِصاً لَّهُ الدِّینَ » : ( نگا : اعراف / 29 ، یونس / 22 ، عنکبوت / 65 ، لقمان / 32 ، زمر / 2 ) .
آیه 12
متن آیه :
وَأُمِرْتُ لِأَنْ أَکُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ
ترجمه :
و به من دستور داده شده است که نخستین فرد از افراد منقاد ( اوامر خدا ) باشم .
توضیحات :
« أَکُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ » : دارای دو معنی عمده است : الف - نخستینِ مسلمانان و پیروان دین اسلام باشم . یعنی در آنچه مردم را بدان می‌خوانم ، خودم قدوه و الگو بوده و در طاعت و عبادت و تلاش در راه پیشبرد مقاصد آئین اسلام ، سرآمد دیگران باشم . ب - من نخستین فرد از تسلیم شوندگان اوامر یزدان در حرکت با کاروان ایمان به قافله سالاری پیغمبران باشم ( نگا : انعام / 163 ، نمل / 91 ) .
آیه 13
متن آیه :
قُلْ إِنِّی أَخَافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ
ترجمه :
بگو : اگر من از ( اوامر ) پروردگارم سرکشی کنم ، از عذاب روز بزرگ ( قیامت ) می‌ترسم . ( چرا که من باید اوّلین مؤمن به آئین خویش و پیشگام‌ترین مسلمانان در انجام وظائف مکتب آسمانی باشم ، و هر کس در هر مقامی که باشد اگر در برابر مقام الوهیّت ، عبودیّت خود را نشان ندهد ، باید به عذاب الهی بسوزد ) .
توضیحات :
« قُلْ إِنّی . . . » : ( نگا : انعام / 15 ، یونس / 15 ) .
آیه 14
متن آیه :
قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَّهُ دِینِی
ترجمه :
بگو : تنها خدا را می‌پرستم و بس ، و عبادت و طاعتم را خاصّ او می‌کنم و ( پرستش او را از هر گونه کفر و شرکی می‌زدایم و ) می‌پالایم .
توضیحات :
« اللهَ » : مفعول به برای ( أَعْبُدُ ) می‌باشد و بیانگر حصر است .
آیه 15
متن آیه :
فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُم مِّن دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلَا ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ
ترجمه :
امّا شما هر چه و هر که را جز او می‌خواهید بپرستید . ( راه من این بود و راه شما هر چه می‌خواهد باشد ، هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت ) . بگو : زیانکاران واقعی کسانی هستند که ( عمر و جان ) خود را ( به سبب گمراهی ، و حتّی عمر و جان اهل و عیال ) و وابستگان خود را ( با گمراهسازی ) ، در روز قیامت ( هدر دهند و ) زیانبار کنند . هان ! زیان آشکار واقعاً همین است .
توضیحات :
« خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ » : ( نگا : انعام / 12 و 20 ، اعراف / 9 و 53 ) . « أَهْلِیهِمْ » : أَهْلُونَ و أَهْلِینَ ، جمع أَهْل است . اهل و عیال و خویشان و وابستگان ( نگا : مائده / 89 ) .
آیه 16
متن آیه :
لَهُم مِّن فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِّنَ النَّارِ وَمِن تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذَلِکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ یَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ
ترجمه :
بالای سرشان سایبانهائی از آتش و در زیر پاهایشان سایبانهائی از آتش دارند ( و بلکه از هر سو آتش بر آنان خیمه زده است و طبقات آتش ایشان را فرا گرفته است ) . این چیزی است که خداوند بندگان خود را از آن می‌ترساند ( و بر حذر می‌دارد ) . پس ای بندگانم ! خویشتن را از ( عذاب ) من بپرهیزید ( و با انجام طاعت و عبادت خود را از آتش دوزخ در امان دارید ) .
توضیحات :
« ظُلَلٌ » : جمع ظُلَّة ، سایبانها . مراد طبقات و چینها و لایه‌های متراکم آتش است ( نگا : بقره / 210 ، لقمان / 32 ، اعراف / 171 ، شعراء / 189 ) .
آیه 17
متن آیه :
وَالَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَن یَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ
ترجمه :
کسانی که از عبادت طاغوت دوری می‌گزینند ، و ( با توبه و استغفار ) به سوی خدا باز می‌گردند ، ایشان را بشارت باد ( به اجر و پاداش عظیم خداوندی ) . مژده بده به بندگانم .
توضیحات :
« الطَّاغُوتَ » : بتان و شیاطین و هر معبودی جز خدا ( نگا : بقره / 256 و 257 ، نساء / 51 و 60 و 76 ، مائده / 60 ، نحل 36 ) . « أَنَابُوا » : با توبه و استغفار به سوی خدا برگشتند . « الْبُشْری » : مژده . بشارت ( نگا : بقره / 97 ، آل‌عمران / 126 ، یونس / 64 ) . « عِبَادِ » : بندگان من در اصل ( عِبادی ) بوده و یاء حذف شده و کسره به جای آن است .
آیه 18
متن آیه :
الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِکَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ
ترجمه :
آن کسانی که به همه سخنان گوش فرا می‌دهند و از نیکوترین و زیباترین آنها پیروی می‌کنند . آنان کسانیند که خدا هدایتشان بخشیده است ، و ایشان واقعاً خردمندند .
توضیحات :
« الْقَوْلَ » : مراد هر گونه سخن و گفتاری است . چرا که این آیه بیانگر آزاداندیشی مسلمانان و انتخابگری ایشان در مسائل مختلف است . به مؤمنان اجازه می‌دهد سخنان دیگران را مطالعه و بررسی کنند و اهل تحقیق باشند .
آیه 19
متن آیه :
أَفَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذَابِ أَفَأَنتَ تُنقِذُ مَن فِی النَّارِ
ترجمه :
آیا کسی که ( به خاطر ارتکاب معاصی و اصرار بر ظلم و فساد ، روح ایمان و تشخیص برای همیشه در او مرده است و وجودش یکپارچه وجود جهنّمی شده است ، و لذا ) فرمان عذاب درباره او قطعی و محقّق گشته است ( تو می‌توانی وی را از عذاب برهانی ؟ ) آیا تو می‌توانی کسی را نجات دهی که در آتش دوزخ قرار گرفته است ؟
توضیحات :
« حَقَّ » : ثابت و واجب شده است . ( نگا : اعراف / 30 ، حجّ / 18 ، ص / 14 ) . « کَلِمَةُ الْعَذَابِ » : فرمان عذاب ( نگا : یونس / 33 و 96 ، نحل / 36 ) . « أَفَمَنْ . . . أَفَأَنتَ . . . » : تکرار استفهام برای تأکید انکار و نفی است . یعنی اصلاً نمی‌توانی . « تُنقِذُ » : نجات می‌دهی و می‌رهانی .
آیه 20
متن آیه :
لَکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِّن فَوْقِهَا غُرَفٌ مَّبْنِیَّةٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَعْدَ اللَّهِ لَا یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعَادَ
ترجمه :
و امّا کسانی که از ( عذاب ) پروردگارشان ( خویشتن را ) بپرهیزند ، آنان ( در بهشت برین جای دارند و ) دارای قصرها و کاخهائی هستند که بالای یکدیگر ساخته شده‌اند و در زیر آنها رودبارها جاری است . این وعده را خدا می‌دهد و خدا خلاف وعده نمی‌کند .
توضیحات :
« غُرَفٌ » : منازل برافراشته و خانه‌های سر به فلک کشیده . بالاخانه‌ها و کاخها ( نگا : فرقان / 75 ) . « مَبْنِیَّةٌ » : ساخته شده . ذکر این واژه پس از ( غُرَف ) مراد حقیقت آن است . یعنی جنبه مجازی ندارد و بلکه واقعاً وجود دارد . « وَعْدَ » : مفعول مطلق فعل محذوف است و برای تأکید مضمون جمله پیشین است . یعنی : وَعَدَهُمُ اللهُ بِذلِکَ وَعْداً . « الْمِیعَادَ » : ( نگا : آل‌عمران / 9 ، انفال / 42 ، رعد / 31 ، سبأ / 30 ) .
آیه 21
متن آیه :
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَلَکَهُ یَنَابِیعَ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُّخْتَلِفاً أَلْوَانُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرّاً ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطَاماً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَى لِأُوْلِی الْأَلْبَابِ
ترجمه :
( ای مخاطب ! ) مگر نمی‌بینی که خداوند از آسمان آب را می‌باراند و آن را به آب انبارهای زیرزمینی زمین وارد و مستقرّ می‌گرداند ، و سپس به وسیله آن انواع سبزه‌زارها و کشتزارها را با رنگهای گوناگون می‌رویاند ، و آن‌گاه سبزه‌زارها و کشتزارها می‌بالند و لبریز از جوش و خروش می‌شوند و بعداً آنها را پژمرده و زردرنگ می‌بینی ، و آن وقت خدا آنها را خشک و پرپر می‌سازد ؟ واقعاً در این ( چرخه آب و گیاه ، درس ) عبرتی برای خردمندان است .
توضیحات :
« سَلَکَهُ » : آن را داخل و مستقرّ می‌گرداند ( نگا : مدّثّر / 42 ، شعراء / 200 ، مؤمنون / 27 ) . « یَنَابِیعَ » : جمع یَنبُوع ، چشمه‌ها . مراد منبعها و آب انبارهای زیرزمینی است . منصوب به نزع خافض است و در اصل چنین است : فِی یَنَابِیعَ . یا این که حال است و به معنی آبهای جَهنده و جوشنده از زمین است ( نگا : روح‌المعانی ) . « مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهُ » : در رنگهای گوناگون . دارای انواع جوراجور . « یَهِیجُ » : از اضداد است و به دو معنی آمده است : خشک می‌گردد . می‌بالد و جوش و خروش برمی‌دارد ( نگا : نمونه . صفوة البیان . التفسیر القرآنی للقرآن ) . « مُصْفَرّاً » : زرد رنگ ( نگا : روم / 51 ) . « حُطامّا » : گیاه خشکیده و خُرد و پرپر شده . « ذِکْری » : تذکّر و بیدار باش . درس عبرت ( نگا : انعام / 68 و 69 و 90 ، اعراف / 2 ، هود / 114 و 120 ) .
آیه 22
متن آیه :
أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِّن رَّبِّهِ فَوَیْلٌ لِّلْقَاسِیَةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِکْرِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ
ترجمه :
آیا کسی که خداوند سینه‌اش را برای پذیرش اسلام گشاده و فراخ ساخته است و دارای ( بینشی روشن از ) نور پروردگارش می‌باشد ( و در پرتو آن ، راه را از چاه تشخیص می‌دهد ، همچون کسی است که هدایت الهی در سایه اسلام پرتوی به دل او نیفکنده است و درونش با ایمان تابان نشده است ؟ ! ) . وای بر کسانی که دلهای سنگینی دارند و یاد خدا بدانها راه نمی‌یابد ( و قرآن یزدان در آنها اثر نمی‌گذارد ! ) . آنان واقعاً به گمراهی و سرگشتگی آشکاری دچارند .
توضیحات :
« شَرَحَ صَدْرَهُ » : ( نگا : انعام / 125 ، طه / 25 ) . « عَلی نُورٍ » : دارای نور هدایت است ( نگا : مائده / 44 و 46 ، نور / 40 ، حدید / 28 ) . بینش روشن خدادادی . « أَفَمَن شَرَحَ . . . » : جواب ( مَنْ ) محذوف است که مفهوم از سیاق سخن است و تقدیر چنین است : أَفَمَن شَرَحَ اللهُ صَدْرَهُ لِلإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ کَمَنْ هُوَ قَاسِی الْقَلْبِ لا یَهْتَدِی بِنُورٍ . ( نگا : محمّد / 14 ) . « ذِکْرِ اللهِ » : یاد خدا . قرآن خدا ( نگا : آل‌عمران / 58 ، اعراف / 63 و 69 ، حجر / 6 و 9 ، نحل / 44 ) . « الْقَاسِیَةِ » : سخت و سنگین ( نگا : مائده / 13 ، حجّ / 53 ) .
آیه 23
متن آیه :
اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَاباً مُّتَشَابِهاً مَّثَانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ ذَلِکَ هُدَى اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشَاءُ وَمَن یُضْلِلْ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ
ترجمه :
خداوند بهترین سخن را ( به نام قرآن ) فرو فرستاده است . کتابی را که ( از لحاظ کاربرد و گیرائی الفاظ ، و والائی و هم‌آوایی معانی ، در اعجاز ) همگون و ( مطالبی چون مواعظ و براهین و قصص ، و مسائل مقابل و مختلفی همانند : ایمان و کفر ، حق و باطل ، هدایت و ضلالت ، خیر و شر ، حسنات و سیّئات ، بهشت و دوزخ ، البتّه هر بار به شکلی تازه و به شیوه‌ای نو ، در آن ) مکرّر است . از ( شنیدن آیات ) آن لرزه بر اندام کسانی می‌افتد که از پروردگار خود می‌ترسند ، و از آن پس پوستهایشان و دلهایشان ( و همه وجودشان ) نرم و آماده پذیرش قرآن خدا می‌گردد ( و آن را تصدیق و بدان عمل می‌کنند ) . این ( کتاب مشتمل بر ) رهنمود الهی است و خدا هر که را بخواهد در پرتو آن راهیاب می‌سازد ، و خدا هر که را گمراه سازد ، اصلاً راهنما و راهبری نخواهد داشت .
توضیحات :
« أَحْسَنَ الْحَدِیثِ » : زیباترین کلام و بهترین سخن . مراد قرآن است . « کِتَاباً » : بدل از ( أَحْسَنَ ) است . « مُتَشَابِهاً » : همگون و همسان . مراد این است که جملگی قرآن از لحاظ لفظی و معنوی همگون در اعجاز است . در سراسر قرآن ، الفاظ به گونه زیبا و بجا به کار رفته‌اند ، و معانی بدون کمترین تناقض و تضاد استعمال شده‌اند . « مَثَانِیَ » : جمع مثنّی ، مکرّر . مراد این است که احکام و مواعظ و قصص و غیره در موارد متعدّد به شکلهای متفاوت و صورتهای مختلف تکرار شده‌اند تا خوب فهم و در مغزها جایگزین شوند . یا این که مثنّی به معنی دو تا و جفت یکدیگر است . یعنی مسائل و مطالب مقابل یکدیگر در قرآن آمده است که در هر دو بخش اعجاز قرآن پیدا و هویدا است . از قبیل : ایمان و کفر . حق و باطل ، هدایت و ضلالت ، خیر و شرّ ، حسنات و سیّئات ، بیم و امید . « تَقْشَعِرُّ » : بر خود می‌لرزد . « تَلِینُ » : نرم می‌گردد . می‌گراید . مراد رام و پذیرای قوانین و احکام قرآن شدن و تسلیم حقائق و معانی آن گشتن است . « ذِکْرِ اللهِ » : قرآن خدا ( نگا : زمر / 22 ) .
آیه 24
متن آیه :
أَفَمَن یَتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذَابِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَقِیلَ لِلظَّالِمِینَ ذُوقُوا مَا کُنتُمْ تَکْسِبُونَ
ترجمه :
آیا کسی که عذاب بد ( و سوزناک دوزخ ) را در روز قیامت با چهره و صورت از خود دور می‌سازد ( زیرا دست و پای وی در غل و زنجیر است ، همانند کسی است که در آن روز در نهایت امنیّت و خوشی بسر می‌برد ؟ در آن روز ) به ظالمان گفته می‌شود : بچشید ( کیفر ) کارهائی را که کرده‌اید .
توضیحات :
« أَفَمَن یَتَّقِی . . . » : هنگامی که خطری متوجّه صورت می‌شود ، انسان دست و بازو و سایر اعضای پیکر خود را سپر آن قرار می‌دهد تا چهره را از خطر مصون کند . امّا در دوزخ ، حال دوزخیان به گونه‌ای است که باید با صورت از خود دفاع کنند . چرا که دست و پای دوزخیان در غل و زنجیر است ( نگا : یس / 8 ، انسان / 4 ) . جواب ( مَنْ ) محذوف است و تقدیر چنین است : أَفَمَن یَتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذَابِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَمَنْ هُوَ ءَامِنٌ مِّن کُلِّ مَکْرُوهٍ ، وَ مُتَنَعِّمٌ فِی الْجِنَانِ . « ذُوقُوا مَا کُنتُمْ تَکْسِبُونَ » : ( نگا : عنکبوت / 55 ) .
آیه 25
متن آیه :
کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَأَتَاهُمْ الْعَذَابُ مِنْ حَیْثُ لَا یَشْعُرُونَ
ترجمه :
( ستمگران تصوّر نکنند فقط در آخرت دچار عذاب می‌گردند و در این جهان در امان می‌مانند ) کسانی که قبل از ایشان بوده‌اند ( و پیغمبران ما را ) تکذیب کرده‌اند ، عذاب ( الهی به گونه‌ای و ) از جائی دامانشان را گرفته است که ( انتظارش را نداشته و ) بدان پی نبرده‌اند .
توضیحات :
« مِن قَبْلِهِمْ . . . » : پیش از این کافران و مشرکانِ فعلی . « مِنْ حَیْثُ » : از جائی که .
آیه 26
متن آیه :
فَأَذَاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْیَ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ
ترجمه :
خداوند خواری و رسوائی را در زندگی دنیا بدیشان چشانده است ، و قطعاً عذاب آخرت ( آنان از عذاب ذلّت و پستی همین جهان ایشان ، بسیار سخت‌تر و ) بزرگتر است اگر بدانند ( و اهل سنجش و بینش باشند ) .
توضیحات :
« الْخِزْیَ » : خواری و پستی . رسوائی و بدنامی ( نگا : بقره / 85 و 114 ، مائده / 33 و 41 ) . « أَکْبَرُ » : بزرگتر . مراد سخت‌تر و شدیدتر و دردناکتر است .
آیه 27
متن آیه :
وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْآنِ مِن کُلِّ مَثَلٍ لَّعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ
ترجمه :
ما در این قرآن برای مردمان هر نوع مثلی را ( که برای رهنمود و بیداری ایشان مفید باشد ) بیان داشته‌ایم ، تا این که آنان پند گیرند و هوشیار گردند .
توضیحات :
« مِن کُلِّ مَثَلٍ » : هر نوع مثلی که مفید بوده و برای عبرت و هدایت لازم باشد .
آیه 28
متن آیه :
قُرآناً عَرَبِیّاً غَیْرَ ذِی عِوَجٍ لَّعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ
ترجمه :
قرآن فصیحی که به زبان عربی ( نازل شده ) است و خالی از هر گونه کژی ( ظاهری ) و نادرستی ( معنوی ) است ؛ شاید که ایشان پرهیزگاری پیشه کنند ( و در پرتو فهم قرآن ، خویشتن را از خواری دنیا و عذاب سخت آخرت برهانند و به دور دارند ) .
توضیحات :
« قُرْءَاناً عَرَبِیّاً » : قرآنی که به زبان عربی است . قرآنی که فصیح و رسا است . ( قُرْءَاناً ) حال مؤکّده ( الْقُرْءَانِ ) است . واژه ( عَرَبِیّاً ) به معنی عربی یا فصیح است . « عِوَجٍ » : کژی و نادرستی . مراد این است که قرآن هم از لحاظ قوانین دستوری ، و هم از نظر محتوا و معانی ، نقص و عیبی ندارد ( نگا : کهف / 1 ) .
آیه 29
متن آیه :
ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَّجُلاً فِیهِ شُرَکَاء مُتَشَاکِسُونَ وَرَجُلاً سَلَماً لِّرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْلَمُونَ
ترجمه :
خداوند مثالی زده است : مردی را که برده شریکانی است که پیوسته درباره او به مشاجره و منازعه مشغولند ( و هر کدام او را به کاری دستور می‌دهد و او در میان دستورهای ضدّ و نقیض ایشان سرگردان و ویلان است ) ، و مردی را که تنها تسلیم یک نفر است ( و تحت سرپرستی او خطّ و برنامه‌اش مشخّص است و لذا سرگردان و حیران در میان این و آن نیست ) . آیا این دو ( برده که نمونه مشرک و موحّدند ) برابر و یکسانند ؟ ( هرگز ) . حمد و سپاس تنها خدا را سزا است ( نه بتها و انبازها و معبودهای دروغین را ) و لیکن بیشتر آنان نمی‌دانند ( و این حقیقت را فراموش کرده‌اند ) .
توضیحات :
« رَجُلاً » : بدل از ( مَثَلاً ) است . « مُتَشَاکِسُونَ » : افراد درگیر جنگ و نزاع . کشمکش کنندگان . « سَلَماً » : خالص . دربست . مراد این است که چنین برده‌ای بر کنار از دعوا و گیر و دار اربابان متفرّق است و دربست متعلّق به کسی است . « مَثَلاً رَّجُلاً » : کنایه از مشرک است . یعنی شخص مشرک با پرستش معبودهای متعدّد ، سرگردان و ویلان و بی‌پناه و بی‌نوا است . « رَجُلاً سَلَماً » : کنایه از موحّد و یکتاپرست است . یعنی مؤمن یکتاپرست دارای پناهگاه معیّن و راه و مقصد روشن است . « أَکْثَرُهُمْ » : بیشتر آنان . مراد همه آنان ، یعنی مشرکان است .
آیه 30
متن آیه :
إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُم مَّیِّتُونَ
ترجمه :
( ای محمّد ! مرگ از مسائلی است که همه انسانها در آن یکسانند ، و شتری است که بر در خانه همه کس می‌خوابد . لذا ) تو هم می‌میری ، و همه آنان می‌میرند ( و سرانجامِ نیک و خوش و جاویدان از آنِ پرهیزگاران است ) .
توضیحات :
« إِنَّکَ مَیِّتٌ » : تو خواهی مرد . ضمیر ( ک ) به پیغمبر خدا ، محمّد مصطفی ، برمی‌گردد ، و عمومیّت قانون مرگ را نسبت به همه انسانها روشن می‌سازد .
آیه 31
متن آیه :
ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عِندَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ
ترجمه :
سپس شما روز قیامت نزد پروردگارتان به نزاع و کشمکش می‌پردازید ( و خدا در میانتان داوری می‌کند و حق هر کسی را به کف دستش می‌نهد ) .
توضیحات :
« تَخْتَصِمُونَ » : منازعه و مجادله می‌کنید . مراد دادگاهی همه انسانها در قیامت است . انبیاء بیان می‌فرمایند که رسالت خود را به جای آورده و تبلیغ خود را کرده‌اند . برخی از مردم این کار را انکار می‌کنند . مظلوم ظالم را ، و زیردست بالادست را به داوری می‌کشاند ( نگا : بقره / 166 و 167 ، احزاب / 967 و 68 ، صافّات / 27 - 33 و 50 - 61 ) .
آیه 32
متن آیه :
فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن کَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَکَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جَاءهُ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْکَافِرِینَ
ترجمه :
چه کسی ستمکارتر از کسی است که بر خدا دروغ می‌بندد ، و حقیقت و صداقت را که ( توسّط پیغمبران ) بدو رسیده است ( بدون کمترین پژوهش و اندیشه‌ای ) تکذیب می‌کند ؟ آیا منزل و مأوای کافران در دوزخ نخواهد بود ؟ ( پس بگذار هر چه می‌خواهند بگویند و بکنند ، تا بدانجا می‌رسند ) .
توضیحات :
« الصِّدْقِ » : حقیقت و صداقت . « مَثْویً » : جایگاه . اقامتگاه ( نگا : آل‌عمران / 151 ، نحل / 29 ، عنکبوت / 68 ) .
آیه 33
متن آیه :
وَالَّذِی جَاء بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ
ترجمه :
کسانی که حقیقت و صداقت را با خود آورده‌اند ( و از سوی خدا به مردمان ابلاغ کرده‌اند که پیغمبرانند ) و کسانی که حقیقت و صداقت را باور داشته‌اند ( و برابر آن رفته‌اند که مؤمنانند ) آنان پرهیزگاران واقعی هستند .
توضیحات :
« الَّذِی جَآءَ بِالصِّدْقِ » : مراد پیغمبران به طور عامّ ، و پیغمبر اسلام به طور خاصّ است . « صَدَّقَ بِهِ » : مراد مؤمنان و پیروان جملگی پیغمبران به طور عامّ ، و مؤمنان و پیروان پیغمبر اسلام به طور خاصّ است .
آیه 34
متن آیه :
لَهُم مَّا یَشَاءُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِکَ جَزَاء الْمُحْسِنِینَ
ترجمه :
هر چه بخواهند برایشان در پیشگاه پروردگارشان آماده است . این ، پاداش نیکوکاران است . ( آنان که عقیده نیک و کردار نیک دارند ) .
توضیحات :
« مَا یَشَآؤُونَ » : هر چه بخواهند و آنچه طلب کنند ( نگا : فرقان / 16 ) .
آیه 35
متن آیه :
لِیُکَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی عَمِلُوا وَیَجْزِیَهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ الَّذِی کَانُوا یَعْمَلُونَ
ترجمه :
خداوند ( چنین تفضّلی در حق ایشان می‌فرماید ) تا بدترین کارهای ایشان را ( چه برسد به لغزشهای ناچیزشان بزداید و ) ببخشاید ، و آنان را برابر نیکوترین کارهایشان پاداش عطاء نماید .
توضیحات :
« لِیُکَفِّرَ » : تا محو کند و بزداید . تا صرف نظر کند و ببخشاید . متعلّق به ( لَهُم مَّا یَشَآؤُونَ ) است . « أَسْوَأَ الَّذِی . . . » : مراد این است که خداوند بدترین گناهان بندگان متّقی را از قبیل کفر قبل از ایمان می‌بخشد . معلوم است وقتی که بدترین چیز بخشوده شود ، بد و ناچیز پیش از آن بخشوده می‌گردد . به عبارت دیگر ، وقتی که کبائر بخشیده شود ، صغائر قطعاً مورد عفو قرار می‌گیرد . یا این که ( أَسْوَأَ ) در اینجا معنی تفضیل ندارد و در معنی ( سُوء ) یعنی بد به کار رفته است . یعنی خداوند بدیها را می‌بخشاید . « أَحْسَنَ الَّذِی . . . » : برابر نیکوترین چیزی که کرده‌اند . یعنی خداوند خوبها و خوبترهای اعمال متّقیان را خوبترین به شمار می‌آورد و پاداش نامحدود عطاء می‌فرماید . یا این که ( أَحْسَنَ ) معنی تفضیلی ندارد و در معنی ( حَسَن ) است . یعنی کارهای نیکو .
آیه 36
متن آیه :
أَلَیْسَ اللَّهُ بِکَافٍ عَبْدَهُ وَیُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِن دُونِهِ وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ
ترجمه :
آیا خداوند برای ( حفاظت و حمایت از ) بنده‌اش کافی نیست ؟ آنان تو را از کسانی جز خدا می‌ترسانند . ( مگر بتها و معبودهای دروغین و عداوت کافران و دشمنان و طوفان حوادث زمان ، می‌توانند کمترین زیانی به کسی برسانند که خدا پشتیبان او است ؟ ) . هر کس را خدا گمراه کند ، راهنما و رهبری نخواهد داشت .
توضیحات :
« کَافٍ » : کافی و بسنده .
آیه 37
متن آیه :
وَمَن یَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّضِلٍّ أَلَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ ذِی انتِقَامٍ
ترجمه :
و هر کس را خدا رهنمود کند ، هیچ گمراه کننده‌ای نخواهد داشت . مگر خدا چیره انتقام گیرنده نیست ؟ ( پس ای مؤمنان ! تکیه بر لطف خدا کنید و از انبوه دشمنان نهراسید و از کمی همراهان باک مدارید ) .
توضیحات :
« أَلَیْسَ اللهُ » : ( أَ ) همزه استفهام انکاری و برای نفی است . ( لَیْسَ ) هم برای نفی است . نفیِ نفی مثبت می‌گردد . یعنی : قطعاً خدا چنین است .
آیه 38
متن آیه :
وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَفَرَأَیْتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِیَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ کَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِی بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِکَاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُونَ
ترجمه :
اگر از مشرکان بپرسی چه کسی آسمانها و زمین را آفریده است ؟ خواهند گفت : خدا . بگو : آیا چیزهائی را که بجز خدا به فریاد می‌خوانید چنین می‌بینید که اگر خدا بخواهد زیان و گزندی به من برساند ، آنها بتوانند آن زیان و گزند خداوندی را برطرف سازند ؟ و یا اگر خدا بخواهد لطف و مرحمتی در حق من روا دارد ، آنها بتوانند جلو لطف و مرحمتش را بگیرند و آن را باز دارند ؟ بگو : خدا مرا بس است . توکّل کنندگان تنها بر او تکیه و توکّل می‌کنند و بس .
توضیحات :
« لَئِن سَأَلْتَهُمْ . . . » : قرآن مردمان را به داوری عقل و حکمِ وجدان و ندای فطرت می‌برد ، تا ایشان را متوجّه کند که « خالقیّت » و « قدرت بر سود و زیان » متعلّق به ذات پاک یزدان است و بس . دیگران نه خالقند و نه مالک سود و زیان . « کَاشِفَاتُ » : برطرف کنندگان و از میان بردارندگان .
آیه 39
متن آیه :
قُلْ یَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنِّی عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ
ترجمه :
بگو : ای قوم من ! شما بر موضع خود باشید و هر چه در توان دارید انجام دهید ، من نیز در راه خود ثابت قدم هستم و به وظیفه خود عمل می‌کنم ، امّا خواهید دانست .
توضیحات :
« عَلی مَکَانَتِکُمْ » : ( نگا : انعام / 135 ، هود / 93 و 121 ، یس / 67 ) .
آیه 40
متن آیه :
مَن یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَیَحِلُّ عَلَیْهِ عَذَابٌ مُّقِیمٌ
ترجمه :
( خواهید دانست که ) چه کسی عذاب خوار کننده ( دنیا ) به سراغ او خواهد آمد و خوار و رسوایش خواهد کرد ، و ( به دنبال آن ) عذاب جاویدان ( آخرت ) گریبانگیرش می‌گردد .
توضیحات :
« یُخْزِیهِ » : خوار و رسوایش می‌کند . حقیر و درمانده‌اش می‌سازد . « یَحِلُّ » : در می‌رسد . وارد می‌گردد . « مُقِیمٌ » : ماندگار . جاویدان .
آیه 41
متن آیه :
إِنَّا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدَى فَلِنَفْسِهِ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ
ترجمه :
ما کتاب ( قرآن ) را که مشتمل بر حق و حقیقت است بر تو نازل کرده‌ایم تا آن را به مردمان برسانی . هر کس ( از آن درس برگیرد و ) هدایت پذیرد ، به نفع خود او است ، و هر کس ( از آن دوری گزیند و ) گمراه گردد ، به زیان خود سرگردان و ویلان شود ( وظیفه تو تنها ابلاغ و انذار است ) و تو مواظب و مراقب ایشان نمی‌باشی ( تا اعمالشان را بپائی و افعالشان را زیر نظر بداری ) .
توضیحات :
« لِلنَّاسِ » : برای مردم . برای ابلاغ به مردم . « بِالْحَقِّ » : مشتمل بر حق و حقیقت است و باطل بدان راه ندارد . « یَضِلُّ عَلَیْهَا » : به زیان خود گمراه می‌گردد . « وَکِیلٍ » : ( نگا : انعام / 66 و 102 و 107 ، یونس / 108 ، هود / 12 ، یوسف / 66 ، قصص / 28 ) .
آیه 42
متن آیه :
اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضَى عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَیُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ
ترجمه :
خداوند ارواح را به هنگام مرگ انسانها و در وقت خواب انسانها برمی‌گیرد . ارواح کسانی را که فرمان مرگ آنان را صادر کرده است نگاه می‌دارد ، و ارواح دیگری را ( که هنوز صاحبانشان اجلشان فرا نرسیده به تن ) باز می‌گرداند تا سرآمد معیّنی ( و وقت مشخّصی که پایان عمر است ) . در این مسأله ( خواب و بیداری که همسان مردن و زنده شدن است ) نشانه‌های روشنی ( از مبدأ و معاد و قدرت خدا و ضعف انسانها ) برای اندیشمندان است .
توضیحات :
« یَتَوَفّی » : کاملاً دریافت می‌دارد . به تمام و کمال قبض می‌کند و برمی‌گیرد . « الأنفُسَ » : ارواح . « مَوْتِها » : مراد مرگ اجسام است . « یُمْسِکُ الَّتی . . . » : اشاره به حالت مرگ است که موت کبری است و در آن روحها با بدنها به طور کامل قطع رابطه می‌کنند و برای همیشه به عالم ارواح می‌روند . « یُرْسِلُ الأُخْری » : اشاره به حالت خواب یا موت صغری است که چهره ضعیفی از مرگ است و روحها با بدنها به طور ناقص قطع ارتباط می‌کنند . یا می‌توان گفت : ارواح میان عالم روحانی و دنیای جسمانی در جولان و نوسانند . « أَجَلٍ مُّسَمّیً » : مراد پایان عمر انسانها است . یادآوری : از این آیه استفاده می‌شود که : 1 - انسان ترکیبی از روح و جسم است 2 - روح موجودی جدا از جسم است و هنگامی که با آن رابطه پیدا کند نشانه حیات پدیدار می‌گردد 3 - انسان به هنگام خواب در آستانه مرگ قرار می‌گیرد ( نگا : انعام / 60 ) . عبدالکریم خطیب معتقد است که ( نفس ) در قرآن ، نه روح است و نه جسم . بلکه انسانیّت انسان ، یا انسان معنوی است ( نگا : التفسیر القرآنی للقرآن ) .
آیه 43
متن آیه :
أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ شُفَعَاء قُلْ أَوَلَوْ کَانُوا لَا یَمْلِکُونَ شَیْئاً وَلَا یَعْقِلُونَ
ترجمه :
بلکه آنان بدون رضایت و اجازه خداوند میانجیهائی را برگزیده‌اند ( تا به گمان ایشان میان آنان و خداوند سبحان ، در برآوردن نیازمندیهای این جهان و دفع عذاب آن جهان ، واسطه گردند . ) بگو : آیا ( چنین چیزهائی را میانجی و متصرّف در امور می‌دانید ) هر چند که کاری اصلاً از دست ایشان ساخته نبوده و فهم و شعوری نداشته باشند ؟
توضیحات :
« مِن دُونِ اللهِ » : بدون رضایت خدا . بدون اجازه خدا ( نگا : روح‌المعانی ) .
آیه 44
متن آیه :
قُل لِّلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِیعاً لَّهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ
ترجمه :
بگو : هر گونه میانجیگری از آن خدا است ( و کسی نمی‌تواند کمترین میانجیگری بکند ، مگر این که : کسی که برای او میانجیگری می‌شود مورد رضایت خدا بوده ، و به شخص میانجی هم اجازه این کار داده شود ، و شفاعت هم حَسَنه باشد ) . مالکیّت و حاکمیّت آسمانها و زمین از آن خدا است . ( پس در این جهان کاری از دست کسی بر نمی‌آید ) . بعد ( هم در آخرت که روز جزا و سزا است ) به سوی خدا برگردانده می‌شوید ( و کسی دارای کوچکترین اختیار و توانی نیست تا برای شما کاری بکند ) .
توضیحات :
« لِلّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِیعاً » : هر چه شفاعت است از آن خدا است . شفاعت وقتی میسّر است که خدا به شفاعت کننده اجازه دهد ( نگا : بقره / 255 ، یونس / 3 ، طه / 109 ) و از شفاعت شده خوشنود گردد ( نگا : انبیاء / 28 ) و خود شفاعت ، پسندیده و درست باشد ( نگا : نساء / 85 ، زخرف / 86 ) .
آیه 45
متن آیه :
وَإِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَإِذَا ذُکِرَ الَّذِینَ مِن دُونِهِ إِذَا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ
ترجمه :
هنگامی که خداوند به یگانگی یاد می‌شود ، کسانی که به آخرت ایمان ندارند ، دلهایشان می‌گیرد و بیزار ( از یکتاپرستی ) می‌گردد ، امّا هنگامی که از معبودهائی جز خدا سخن به میان می‌آید ، به ناگاه شاد و خوشحال می‌شوند !
توضیحات :
« إِذا ذُکِرَ اللهُ وَحْدَهُ . . . » : ( نگا : اسراء / 46 ) . « إِشْمَأَزَّتْ » : گرفته و بیزار گردید . به هم آمد . « یَسْتَبْشِرُونَ » : شاد و مسرور می‌گردند . یادآوری : هم‌اکنون انسانهائی هستند که از شنیدن نام خدا ، شور و شوقی از ایشان دیده نمی‌شود ، ولی به محض به میان آمدن نام بنده‌ای از بندگان خدا هیاهو و نعره‌ها سر می‌دهند و غرق سرور می‌شوند و چه بسا به حالت جذبه می‌افتند و سرودگویان به دست افشانی و پایکوبی می‌پردازند . و گاهی در مقابل قطعه سنگی و چوبی و یا انسانی بیسواد و بی‌خبر از قرآن و فقه و شریعت زانو می‌زنند !
آیه 46
متن آیه :
قُلِ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ عَالِمَ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ أَنتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبَادِکَ فِی مَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ
ترجمه :
بگو : خداوندا ! ای هستی بخش آسمانها و زمین ! ای آگاه از نهان و آشکار ! این توئی که در میان بندگانت راجع بدانچه در آن اختلاف دارند داوری می‌کنی . ( من آئین توحیدی را به این کج‌اندیشان رساندم . در قیامت تو خود دانی و گمراهان ) .
توضیحات :
« أَللَّهُمَّ » : ( نگا : آل‌عمران / 26 ، مائده / 114 ، انفال / 32 ، یونس / 10 ) . « فَاطِرَ » : ( نگا : انعام / 14 ، یوسف / 101 ، ابراهیم / 10 ، فاطر / 1 ) منادا یا صفت ( أَللَّهُمَّ ) است .
آیه 47
متن آیه :
وَلَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِن سُوءِ الْعَذَابِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَبَدَا لَهُم مِّنَ اللَّهِ مَا لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ
ترجمه :
اگر ستمکاران ( مشرک ) تمام چیزهائی که در زمین است و همچندان آن مالِ ایشان باشد ، حاضر خواهند بود همه آنها را در برابر رهائی خود از عذاب شدید روز قیامت بپردازند . . . و از جانب خدا چیزی ( از شکنجه و عذاب ) برای ایشان جلوه‌گر و پدیدار می‌شود که گمانش نمی‌بردند ( و به فکرشان هم نمی‌رسید ) .
توضیحات :
« وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا . . . » : ( نگا : رعد / 18 ، آل‌عمران / 91 ، یونس / 54 ) . « بَدَا » : ظاهر گردید . نمایان شد . « لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ » : گمان نمی‌بردند .
آیه 48
متن آیه :
وَبَدَا لَهُمْ سَیِّئَاتُ مَا کَسَبُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُون
ترجمه :
( در آن روز ) اعمال زشتی را که ( در دنیا ) انجام می‌داده‌اند برای ایشان نمایان و آشکار می‌گردد ( و کیفر بدیها را می‌بینند ) و آنچه را که ( در دنیا ) به باد تمسخر می‌گرفته‌اند آنان را در بر می‌گیرد .
توضیحات :
« حَاقَ بِهِمْ » : ایشان را احاطه می‌کند . آنان را در بر می‌گیرد « مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُونَ » : ( نگا : انعام / 10 ، هود / 8 ، نحل / 34 ، انبیاء / 41 ) .
آیه 49
متن آیه :
فَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ
ترجمه :
هنگامی که به انسان گزند و آزار و زیان و ضرری برسد ، ما را به فریاد می‌خواند ، و هنگامی که از سوی خود نعمتی بدو عطاء می‌کنیم ، خواهد گفت : این نعمت در پرتو آگاهی و کاردانیم به من داده شده است . چنین نیست ؛ بلکه این نعمت وسیله آزمایش است ، ولیکن بیشتر مردم ( این مسأله را ) نمی‌دانند .
توضیحات :
« خَوَّلْنَاهُ » : ( نگا : انعام / 94 ، زمر / 8 ) . « إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلی عِلْمٍ » : این نعمت را بر اثر فرزانگی و در پرتو دانش و کاردانی به دست آورده‌ام . « فِتْنَةٌ » : امتحان . آزمایش .
آیه 50
متن آیه :
قَدْ قَالَهَا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَمَا أَغْنَى عَنْهُم مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ
ترجمه :
این سخن را کسانی هم گفته‌اند که پیش از ایشان می‌زیسته‌اند . امّا چیزهائی را که به دست آوردند بدیشان سودی نبخشید ( و آنان را از عذاب ما رها نساخت و دیدند آنچه را که می‌بایست ببینند ) .
توضیحات :
« قَدْ قَالَهَا . . . » : ضمیر ( ها ) به ( مَقالَة ) باز می‌گردد که از جمله سابق استفاده می‌شود . « الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ » : ( نگا : قصص / 78 ) . « مَآ أَغْنی عَنْهُمْ » : ( نگا : حجر / 84 ، شعراء / 207 ) .
آیه 51
متن آیه :
فَأَصَابَهُمْ سَیِّئَاتُ مَا کَسَبُوا وَالَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ هَؤُلَاء سَیُصِیبُهُمْ سَیِّئَاتُ مَا کَسَبُوا وَمَا هُم بِمُعْجِزِینَ
ترجمه :
پس بدیهای اعمال خود را دیدند ( و کیفر کارهای زشتشان را چشیدند ) و از اینان هم کسانی که ستم می‌کنند ( و کفر و شرک می‌ورزند ) بدیهای اعمالشان ( و کیفر کردار ناپاکشان ) گریبانگیرشان خواهد گردید و هرگز نمی‌توانند ( از چنگال عذاب الهی بگریزند و خدای را ) ناتوان کنند .
توضیحات :
« مُعْجِزِینَ » : ( نگا : توبه / 2 و 3 ، انعام / 134 ، یونس / 53 ) .
آیه 52
متن آیه :
أَوَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ
ترجمه :
مگر ندانسته‌اند که خداوند روزی را برای هر کس که خود بخواهد گسترده و فراخ یا تنگ و کم می‌گرداند ؟ واقعاً در این ( افزایش و کاهش نعمت ) نشانه‌های مهمّی برای مؤمنان است ( این که مواظب باشند مسبّب‌الاسباب را فراموش نکنند و تنها به اسباب چشم ندوزند ) .
توضیحات :
« إِنَّ اللهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ وَ یَقْدِرُ . . . » : ( نگا : رعد / 26 ، اسراء / 30 ، قصص / 82 ، عنکبوت / 62 ) .
آیه 53
متن آیه :
قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ
ترجمه :
( از قول خدا به مردمان ) بگو : ای بندگانم ! ای آنان که در معاصی زیاده‌روی هم کرده‌اید ! از لطف و مرحمت خدا مأیوس و ناامید نگردید . قطعاً خداوند همه گناهان را می‌آمرزد . چرا که او بسیار آمرزگار و بس مهربان است .
توضیحات :
« إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً » : مراد این است که درهای غفران به روی همه بندگان بدون استثناء گشوده است مشروط به این که مفاهیم دو آیه بعدی در نظر گرفته شود : الف - دست کشیدن از گناه و برگشتن به سوی درگاه خدا . ( أنیبُوا إِلی . . . ) . ب - تسلیم فرمان خدا شدن . ( أَسْلِمُوا لَهُ . . . ) . ج - پیروی در گفتار و کردار از احکام و قوانین الهی . ( إِتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا . . . ) . کسانی که وعده غفران را در آیه فوق مشروط به شرائطی نمی‌دانند ، و کسانی که آن را مقیّد به اموری می‌دانند ، فقط گرفتار نزاع لفظی هستند . چرا که توبه و برگشت به سوی خدا تنها با کلمات نیست و بلکه نشانه توبه ، یعنی تغییر مسیر ، ترک سیّئات و انجام حسنات است . این هم مقبول همگان است .
آیه 54
متن آیه :
وَأَنِیبُوا إِلَى رَبِّکُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِن قَبْلِ أَن یَأْتِیَکُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنصَرُونَ
ترجمه :
و به سوی پروردگار خود برگردید ( و با ترک سیّئات و انجام حسنات به سوی آفریدگارتان تغییر مسیر دهید ) و تسلیم او شوید ( و خاضعانه و خاشعانه از اوامرش فرمانبرداری کنید ) پیش از این که عذاب ( خانه برانداز و ریشه‌کن کننده دنیوی و سخت و دردناک و سرمدی اخروی ) ناگهان به سوی شما تاخت آرد و دیگر کمک و یاری نشوید ( و کسی نتواند شما را از عذاب خدا برهاند ) .
توضیحات :
« أَنِیبُوا » : برگردید و توبه کنید . « أَسْلِمُوا » : خالصانه و خاشعانه تسلیم فرمان خدا شوید ( نگا : بقره / 131 ، حجّ / 34 ) .
آیه 55
متن آیه :
وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنزِلَ إِلَیْکُم مِّن رَّبِّکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَکُمُ العَذَابُ بَغْتَةً وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ
ترجمه :
و از زیباترین و بهترین چیزی که از سوی پروردگارتان برای شما فرو فرستاده شده است ( که قرآن است ) پیروی کنید پیش از این که عذاب ( دنیوی یا اخروی ) ناگهان به سوی شما تاخت آرد ، در حالی که شما بی‌خبر باشید .
توضیحات :
« إِتَّبِعُوا » : پیروی کنید . « أَحْسَنَ مَآ أُنزِلَ إلَیْکُمْ » : زیباترین و بهترین چیزی که برای شما انسانها نازل شده است . مراد قرآن است ( نگا : زمر / 23 ) .
آیه 56
متن آیه :
أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَى علَى مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ وَإِن کُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ
ترجمه :
( به درگاه خدا برگردید و تسلیم فرمان او شوید و از تعالیم وی پیروی کنید تا روز قیامت ) کسی نگوید : دردا و حسرتا ! چه کوتاهیها که در حق ( طاعت و عبادت ) خدا کرده‌ام . دریغا و فسوسا ! من از زمره مسخره‌کنندگان ( آئین یزدانی ) بوده‌ام . ( وای بر من ! سرمایه وجودم را باخته‌ام و گرفتار خشم خدا شده‌ام ! ) .
توضیحات :
« أَن تَقُولَ » : تا نگوید . مبادا که بگوید . مفعول له است برای ( أَنِیبُوا وَ أَسْلِمُوا و إِتَّبِعُوا ) یا برای مضاف مقدّری همچون : کَرَاهَة ، مَخَافَة . « یَا حَسْرَتَا » : دردا و حسرتا ! دریغا و فسوسا « فَرَّطْتُ » : کوتاهی کردم . سهل‌انگاری نمودم . « جَنبِ اللهِ » : سوی خدا . ناحیه خدا . مراد ( در حق خدا ) است و منظور از آن ، تمام کارهائی است که فرمان انجام یا ترک آنها از ناحیه خدا صادر می‌شود . « وَ إِن کُنتُ . . . » : حرف ( إِنْ ) مخفّف از مثقّله است ، و جمله حال است . در معنی چنین است : فَرَّطْتُ وَ أَنَا سَاخِرٌ . ( نگا : کشّاف ) .
آیه 57
متن آیه :
أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدَانِی لَکُنتُ مِنَ الْمُتَّقِینَ
ترجمه :
یا این که نگوید : اگر خداوند راهنمائیم می‌کرد از زمره پرهیزگاران می‌شدم ( و هم‌اکنون همچون ایشان در بهشت بسر می‌بردم . امّا دیگر گذشت ) .
توضیحات :
« لَوْ أَنَّ اللهَ هَدَانِی » : بیان چنین عباراتی به خاطر تحیّر و تحسّر است و اظهار ندامت بر گذشته است ( نگا : ابراهیم / 21 ) . یا این که چنان که قرطبی می‌گوید : سخن حقی است و مراد باطل است ( نگا : انعام / 148 ) .
آیه 58
متن آیه :
أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ
ترجمه :
یا این که - بدان گاه که عذاب را مشاهده می‌کند - نگوید : کاشکی بازگشتی به دنیا برایم میسّر می‌بود تا از زمره نیکوکاران گردم !
توضیحات :
« کَرَّةً » : رجعت و بازگشت به دنیا ( نگا : شعراء / 102 ) .
آیه 59
متن آیه :
بَلَى قَدْ جَاءتْکَ آیَاتِی فَکَذَّبْتَ بِهَا وَاسْتَکْبَرْتَ وَکُنتَ مِنَ الْکَافِرِینَ
ترجمه :
آری ! ( ای پشیمان ! ) آیه‌های من ( که در بر گیرنده تعالیم من بود ، توسّط پیام‌آورانم ) به تو رسید ، ولی آنها را تکذیب کردی و تکبّر نمودی و از زمره کافران گشتی . ( مقصّر اصلی خودت هستی و خود کرده را چاره نیست ) .
توضیحات :
« بَلی » : ( نگا : بقره / 81 و 112 و 260 ، آل‌عمران / 76 ) . « إِسْتَکْبَرْتَ وَ کُنتَ » : واژه ( نفْس ) به صورت مذکّر و مؤنّث به کار می‌رود . در افعال ( تَقُولَ ) و ( تَری ) جنبه مؤنّث و در افعال بعدی جنبه مذکّر مورد نظر بوده است .
آیه 60
متن آیه :
وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ تَرَى الَّذِینَ کَذَبُواْ عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُم مُّسْوَدَّةٌ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْمُتَکَبِّرِینَ
ترجمه :
کسانی که بر خدا دروغ می‌بندند ، روز قیامت آنان را خواهی دید که ( بر اثر غم و اندوه و ذلّت و خواری ) روهایشان سیاه است . مگر جایگاه متکبّران دوزخ نیست ؟
توضیحات :
« وُجُوهُهُم مُّسْوَدَّةٌ » : ( نگا : آل‌عمران / 106 ، نحل / 58 ، زخرف / 17 ) . « مَثْویً » : ( نگا : آل‌عمران / 151 ، نحل / 29 ، عنکبوت / 68 ) .
آیه 61
متن آیه :
وَیُنَجِّی اللَّهُ الَّذِینَ اتَّقَوا بِمَفَازَتِهِمْ لَا یَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ
ترجمه :
خداوند کسانی را که تقوا پیشه کرده‌اند رهائی می‌بخشد و به مقصودشان می‌رساند . هیچ گونه بدی و بلائی بدیشان نمی‌رسد و غمگین و اندوهگین نمی‌گردند .
توضیحات :
« بِمَفَازَتِهِمْ » : مفازه ، مصدر میمی و به معنی رستگاری و کامیاب شدن و به آرزو رسیدن است ( نگا : آل‌عمران / 188 ، نبأ / 31 ) . حرف ( ب ) برای ملابسه است .
آیه 62
متن آیه :
اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ
ترجمه :
خدا آفریدگار همه چیز است و همه چیز را می‌پاید و مراقبت می‌نماید .
توضیحات :
« وَکِیلٌ » : عهده‌دار و نگاهدار . ناظر و مراقب ( نگا : آل‌عمران / 173 ، انعام / 66 و 102 و 107 ) .
آیه 63
متن آیه :
لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ
ترجمه :
کلیدهای آسمانها و زمین از آن او است . کسانی که آیات خدا را باور نمی‌دارند ایشان زیانکارند . ( چرا که قوانین و رهنمودهای کسی را نمی‌پذیرند که مالک و صاحب سراسر جهان و فرمانده و گرداننده آن است ) .
توضیحات :
« مَقَالِیدُ » : جمع مِقْلاد ، کلیدها . « لَهُ مَقَالِیدُ . . . » : کنایه از مالکیّت و حاکمیّت است .
آیه 64
متن آیه :
قُلْ أَفَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیُّهَا الْجَاهِلُونَ
ترجمه :
بگو : ای نادانان ! آیا به من دستور می‌دهید که غیر خدا را پرستش کنم ؟ !
توضیحات :
« أَفَغَیْرَ اللهِ . . . » : مشرکان با لحنی آمرانه و بدون ذکر دلیل و منطق از پیغمبر می‌خواستند بتهای ایشان را پرستش نماید تا بدو ایمان بیاورند و از او پیروی کنند .
آیه 65
متن آیه :
وَلَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَإِلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَلَتَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ
ترجمه :
به تو و به یکایک پیغمبران پیش از تو وحی شده است که اگر شرک‌ورزی کردارت ( باطل و بی‌پاداش می‌گردد و ) هیچ و نابود می‌شود ، و از زیانکاران خواهی بود .
توضیحات :
« لإِنْ أَشْرَکْتَ . . . » : پیغمبران معصومند و شرک نمی‌ورزند . چنین خطابی گوشه زدن به دیگران است . « لَیَحْبَطَنَّ » : قطعاً هیچ و نابود و بی‌پاداش و بیسود می‌شود ( نگا : بقره / 217 ، آل‌عمران / 22 ، مائده / 53 ) .
آیه 66
متن آیه :
بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَکُن مِّنْ الشَّاکِرِینَ
ترجمه :
پس در این صورت تنها خدا را بپرست و از زمره سپاسگزاران باش .
توضیحات :
« اللهَ » : مفعول مقدّم ( أُعْبُدْ ) و تقدیم آن برای حصر است . « بَلْ . . . » : پس در این صورت . با توجّه به این .
آیه 67
متن آیه :
وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ
ترجمه :
آنان آن گونه که شایسته است خدا را نشناخته‌اند ( این است که تو را به شرک می‌خوانند . خدا آن کسی است که ) در روز قیامت سراسر کره زمین یکباره در مشت او قرار دارد و آسمانها با دست راست او در هم پیچیده می‌شود . خدا پاک و منزّه از شرک آنان ( و دورِ دور از انبازهای ایشان و فراتر از اندیشه انسان ) است .
توضیحات :
« مَا قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدْرِهِ » : ( نگا : انعام / 91 ، حجّ / 74 ) . « قَبْضَتُهُ » : قبض به معنی در مشت گرفتن است و اینجا به معنی ( مَقبوض ) یعنی ( در مشت ) است . مراد این است که همه زمین در قبضه قدرت و تحت تصرّف او است . « مَطْوِیَّاتٌ » : در پیچیده‌ها . در هم نوردیده‌ها . ( نگا : انبیاء / 104 ) . « بِیَمِینِهِ » : با دست راست او . انتخاب دست راست بدان خاطر است که اغلب مردم کارهای مهمّ را با دست راست انجام می‌دهند و قوّت و قدرت بیشتری در آن احساس می‌کنند . همه این تشبیهات و تعبیرات ، کنایه از سلطه مطلق پروردگار بر عالم هستی است و این سلطه در جهان دیگر برای انسانها محسوستر و آشکارتر است .
آیه 68
متن آیه :
وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِیَامٌ یَنظُرُونَ
ترجمه :
در صور دمیده خواهد شد و تمام کسانی که در آسمانها و زمین هستند می‌میرند مگر کسانی که خدا بخواهد ( آنان را تا زمان دیگری زنده بدارد ) . سپس بار دیگر در آن دمیده می‌شود ، به ناگاه همگی ( جان می‌گیرند و ) بپا می‌خیزند و می‌نگرند ( تا در حق ایشان چه شود و حساب و کتابشان کی انجام پذیرد و سرنوشتشان به کجا بینجامد ) .
توضیحات :
« الصُّورِ » : ( نگا : انعام / 73 ، کهف / 99 ، طه / 102 ) . « صَعِقَ » : مُرد ( نگا : طور / 45 ) . « مَن شَآءَ اللهُ » : قرآن و خبر صحیح مشخّص نفرموده‌اند مراد از چنین افرادی که مستثنی هستند چه کسانی می‌باشند ( نگا : المراغی ) . « قِیَامٌ » : جمع قائِم ، ایستادگان . « یَنظُرُونَ » : چشم به راه حساب و کتاب و سزا و جزا و شقاوت و سعادت ابدی خویش هستند .
آیه 69
متن آیه :
وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَوُضِعَ الْکِتَابُ وَجِیءَ بِالنَّبِیِّینَ وَالشُّهَدَاء وَقُضِیَ بَیْنَهُم بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ
ترجمه :
و زمین ( محشر و عرصات قیامت ) با نور ( تجلّی ) خداوندگارش روشن می‌شود ، و کتاب ( و نامه اعمال به دست صاحبانش ) گذاشته می‌شود و پیغمبران و گواهان آورده می‌شوند ، و راست و درست میان مردم داوری می‌گردد ، و اصلاً بدیشان ستم نمی‌شود .
توضیحات :
« أَشْرَقَتْ » : روشن شد . تابان گردید . « الأرْضُ » : مراد زمین محشر و گستره قیامت است . « بِنُورِ رَبِّهَا » : با نور خداوندگارش . مراد از نور خدا ، پرتو تجلّی است ( نگا : اعراف / 143 ) . بعضیها نور را کنایه از عدل و داد الهی گرفته‌اند که محشر را نورانی می‌کند . « وُضِعَ الْکِتَابُ » : نامه اعمال به دست صاحبان آن داده می‌شود ( نگا : اسراء / 13 و 14 ، کهف / 49 ) . « الشُّهَدَآءِ » : جمع شهید ، گواهان . مراد انبیاء ( نگا : نساء / 41 ، قصص / 75 ) و علماء و راهنمایان امت محمّدی ( نگا : بقره / 143 ) و فرشتگان است ( نگا : نساء / 166 ، ق / 21 ، انفطار / 10 - 12 ) . در صورت اوّل ، عطف ( الشُّهَدَآءِ ) بر ( النَّبِیِّینَ ) از قبیل عطف عامّ بر خاصّ است .
آیه 70
متن آیه :
وَوُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَا یَفْعَلُونَ
ترجمه :
و به تمام و کمال سزا و جزای هر کاری را که انسان کرده است بدو داده می‌شود ، و خدا ( از هر کس دیگری ) بهتر می‌داند که آنان چه کارهائی را می‌کرده‌اند .
توضیحات :
« وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ » : ( نگا : آل‌عمران / 25 ) . « هُوَ أَعْلَمُ . . . » : مراد این است ، احضار گواهان نه بدان خاطر است که اعمال مردم را برای خدا معلوم سازند . بلکه بدان خاطر است تا خود مردم کردارشان را به یاد آورند و با چشم خویش کِشته خویشتن را ببینند و گواهان بر آن گواهی دهند .
آیه 71
متن آیه :
وَسِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَراً حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِّنکُمْ یَتْلُونَ عَلَیْکُمْ آیَاتِ رَبِّکُمْ وَیُنذِرُونَکُمْ لِقَاء یَوْمِکُمْ هَذَا قَالُوا بَلَى وَلَکِنْ حَقَّتْ کَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْکَافِرِینَ
ترجمه :
و کافران به سوی دوزخ گروه گروه رانده می‌شوند و هنگامی که بدانجا رسیدند درهای آن به رویشان گشوده می‌گردد و نگهبانان دوزخ بدیشان می‌گویند : آیا پیغمبرانی از جنس خودتان به میانتان نیامده‌اند تا آیه‌های پروردگارتان را برای شما بخوانند و شما را از رویاروئی چنین روزی بترسانند ؟ می‌گویند : آری ! ( پیغمبران برانگیخته شدند و اوامر و نواهی خدا را به ما رساندند و از عذاب آخرت بیممان دادند ) ولیکن فرمان عذاب بر کافران ثابت و قطعی است ( و ما راه کفر در پیش گرفتیم و باید هم تاوان آن را بپردازیم و چنین سرنوشت شومی داشته باشیم ) .
توضیحات :
« سِیقَ » : سوق داده شد . رانده شد . « زُمَراً » : جمع زُمْرَة ، گروه گروه . فوج فوج . دسته دسته . « خَزَنَتُهَا » : خَزَنَة جمع خازِن ، محافظان ، نگهبانان . « رُسُلٌ مِّنکُمْ » : پیغمبرانی از جنس و نوع خودتان . مراد این است که پیغمبران به زبان خودتان شریعت را به شما تفهیم کرده‌اند . « أَلَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِّنکُمْ » : این پرسش جنبه توبیخ و تهدید دارد « حَقَّتْ کَلِمَةُ . . . » : ( نگا : یونس / 33 و 96 ، نحل / 36 ) .
آیه 72
متن آیه :
قِیلَ ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَکَبِّرِینَ
ترجمه :
بدیشان گفته می‌شود : از درهای دوزخ داخل شوید . جاویدانه در آن می‌مانید . جایگاه متکبّران چه بد جایگاهی است .
توضیحات :
« مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ » : ( نگا : نحل / 29 ، زمر / 60 ) .
آیه 73
متن آیه :
وَسِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ
ترجمه :
و کسانی که از ( عذاب و خشم ) پروردگارشان می‌پرهیزند ، گروه گروه به سوی بهشت رهنمود می‌شوند تا بدان گاه که به بهشت می‌رسند ، بهشتی که درهای آن ( برای احترامشان به رویشان ) باز است . بدین هنگام نگاهبانان بهشت بدیشان می‌گویند : درودتان باد ! خوب بوده‌اید و به نیکی زیسته‌اید ، پس خوش باشید و داخل بهشت شوید و جاودانه در آن بمانید .
توضیحات :
« وَ فُتِحَتْ أَبْوابُهَا » : در حالی که درهای آن به رویشان باز است . حرف واو ، حالیّه است ( نگا : ص / 50 ) . همین عبارت در آیه 71 بدون واو است ، چرا که جهنّم به منزله زندان است و درِ زندان هنگامی گشوده می‌شود که زندانی یا زندانیانی را بدانجا برسانند . ولی در این آیه حرف واو بیانگر جای خوب و باصفائی است که چون بزرگانی را بدانجا می‌برند که در پیش خدا ارجمندند ، به احترام ایشان درها قبلاً باز شده و آماده تشریف فرمائی و ورود ایشان است . « سَلامٌ عَلَیْکُمْ » : درودتان باد ! در امن و امان هستید . « طِبْتُمْ » : در دنیا خوب بوده‌اید و به نیکی زیسته‌اید . خوش باشید و به خوشی زندگی کنید ! تلاشتان نیکو بوده است و پاداشتان نیکو خواهد بود ( نگا : المراغی ) . جاه و مکان خوب و خوشی دارید .
آیه 74
متن آیه :
وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشَاء فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ
ترجمه :
و می‌گویند : سپاس و ستایش خداوندی را سزا است که با ما به وعده خویش ( که توسّط پیغمبران به آدمیزادگان داده بود ) وفا کرد و سرزمین ( بهشت ) را از آن ما نموده است تا در هر جائی از بهشت که بخواهیم منزل گزینیم و بسر بریم . پاداش عمل کنندگان ( به دستورات پروردگار ) چه خوب و جالب است !
توضیحات :
« صَدَقَنَا وَعْدَهُ » : ( نگا : آل‌عمران / 152 ، انبیاء / 9 ) . « أَوْرَثَنَا » : به ما داده است . از آن ما کرده است ( نگا : اعراف / 128 و 137 ، شعراء / 59 ) . « نَتَبَوَّأُ » : جایگاه خود می‌کنیم . جایگزین می‌شویم و بسر می‌بریم ( نگا : یوسف / 56 ، یونس / 87 و 93 ) . « حَیْثُ » : هر کجا . ( نگا : بقره / 35 و 58 و 144 ) .
آیه 75
متن آیه :
وَتَرَى الْمَلَائِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِیَ بَیْنَهُم بِالْحَقِّ وَقِیلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ
ترجمه :
( در آن روز ، ای مخاطب ! ) فرشتگان را خواهی دید که گرداگرد عرش خدا حلقه زده‌اند و به سپاس و ستایش پروردگار خود مشغولند . در میان ( بندگان خدا داوری می‌شود ) و دادگرانه و واقعی در میانشان داوری می‌گردد ، ( و از سوی همه هستی فریاد برآورده می‌شود ) و گفته می‌شود : حمد و سپاس خداوند جهانیان را سزا است !
توضیحات :
« حَآفِّینَ » : طواف کنندگان و گردندگان . حلقه زنندگان . فراگیرندگان . « قُضِیَ بَیْنَهُمْ » : ( نگا : یونس / 19 و 47 و 54 ، هود / 110 ، زمر / 69 ) .
تفسیر سوره غافر برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
سوره غافر
آیه 1
متن آیه :
حم
ترجمه :
حا . میم .
توضیحات :
« حم » : حا . میم . از حروف مقطّعه است ( نگا : بقره / 1 ) .
آیه 2
متن آیه :
تَنزِیلُ الْکِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ
ترجمه :
فرو فرستادن این کتاب ( قرآن ) از سوی یزدان چیره و آگاه انجام می‌پذیرد .
توضیحات :
« تَنزِیلُ الْکِتَابِ . . . » : ( نگا : زمر / 1 ) .
آیه 3
متن آیه :
غَافِرِ الذَّنبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَدِیدِ الْعِقَابِ ذِی الطَّوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ
ترجمه :
یزدانی که بخشنده گناه ، پذیرنده توبه ، دارای عذاب سخت ، و صاحب اِنعام و احسان است . هیچ معبودی جز او وجود ندارد . بازگشت به سوی او است .
توضیحات :
« قَابِلِ » : قبول کننده . پذیرنده . « التَّوْبِ » : جمع تَوْبَة ، بازگشتها . یا این که مصدر است و به معنی بازگشتن . « الطَّوْلِ » : فضل . قدرت . احسان و انعام . ( نگا : نساء / 25 ، توبه / 86 ) . « الْمَصیرُ » : ( نگا : بقره / 126 و 285 ، آل‌عمران / 28 ) .
آیه 4
متن آیه :
مَا یُجَادِلُ فِی آیَاتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَا یَغْرُرْکَ تَقَلُّبُهُمْ فِی الْبِلَادِ
ترجمه :
هیچ کسی در مقابل آیات خدا پرخاشگری نمی‌کند و به ستیز نمی‌ایستد . مگر آنان که کافر باشند . آمد و شد و سلطه و قدرت کافران در شهرها و کشورها ، تو را گول نزند .
توضیحات :
« مَا یُجَادِلُ فِی . . . » : مراد از جدال و کشمکش درباره قرآن ، جدال و نزاع باطل است ( نگا : کهف / 56 ، حجّ / 3 ) نه مباحثه و مناظره‌ای که برای روشنگری معانی و حل مشکلات کتاب الهی میان اهل علم در می‌گیرد ( نگا : نحل / 125 ) . « تَقَلُّبُ » : رفت و آمد . برو و بیا . سیر و سیاحت . مراد آمد و شد برای تجارت و گردش و قدرت نمائی برای سلطه‌گری و حیله‌گری است ( نگا : نحل / 46 ) .
آیه 5
متن آیه :
کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَالْأَحْزَابُ مِن بَعْدِهِمْ وَهَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَجَادَلُوا بِالْبَاطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کَانَ عِقَابِ
ترجمه :
پیش از اینان ( که مشرکان معاصرند ) قوم نوح و دسته‌ها و گروههائی ( همچون عاد و ثمود و لوط ) که بعد از ایشان بوده‌اند ( پیغمبران خدا را ) تکذیب کرده‌اند و همه ملّتها خواسته‌اند که با ( زر و زور و تزویر ) در حق پیغمبر خود توطئه کنند تا او را بگیرند و ( بکشند . گذشته از این با دلائل و براهین فرستادگان خدا ) به ناحق جدال و نزاع ورزیده‌اند ، تا به وسیله باطل حق را نابود و برطرف کنند . ولی من ایشان را ( به عذاب دنیوی ) گرفتار ساخته‌ام . آیا عقاب ( و عذاب دنیوی ) من نسبت بدیشان چگونه است ؟ ( ویرانه‌های شهرهایشان در مسیر مسافرتهای شما به چشم می‌خورد ، و سرنوشت شوم و عاقبت سیاه و تاریک ایشان بر صفحات تاریخ و در سینه‌های صاحبدلان ثبت است ، بنگرید و عبرت بگیرید ) .
توضیحات :
« الأحْزَابُ » : گروهها و دسته‌هائی که علیه پیغمبران همدست و همپشت شده‌اند و برای اسارت و کشتن و آزارشان به تلاش ایستاده‌اند . در آیه 12 و 13 سوره ص به برخی از چنین گروهها و دسته‌هائی اشاره شده است . « هَمَّتْ » : قصد کرده است . توطئه چیده است ( نگا : مائده / 11 ، یوسف / 24 ، توبه / 13 و 74 ) . « لِیَأْخُذُوهُ » : تا او را اسیر کنند . واژه اخذ در اینجا به معنی أَسْر یعنی اسیر کردن است . همان گونه که أخیذ به معنی اسیر است . « لِیُدْحِضُوا » : تا باطل گردانند . تا مغلوبش نمایند ( نگا : کهف / 56 ، صافّات / 141 ) . « فَأَخَذْتُهُمْ » : من ایشان را گرفتار کردم . من آنان را هلاک ساختم . « فَکَیْفَ کَانَ عِقَابِ » : ( نگا : رعد / 32 ) .
آیه 6
متن آیه :
وَکَذَلِکَ حَقَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ عَلَى الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحَابُ النَّارِ
ترجمه :
این چنین ، فرمان پروردگارت بر کافران ( و مشرکانی که راههای ظلم و جنایت را با پای خود پیموده‌اند ، و با اراده خویش بر گناهکاریها و بزهکاریها اصرار و ابرام ورزیده‌اند ، اجرا شده است و ) تحقّق پذیرفته است ، و آن این که ایشان دوزخیانند .
توضیحات :
« کَذلِکَ » : همان گونه که . همچنین . یعنی همان گونه که کفّار ستمکار پیشین مورد قهر خدا قرار گرفته‌اند ، اینان نیز به قهر خدا در دنیا گرفتار می‌آیند ، و سرانجام هم به دوزخ درمی‌آیند . چرا که دوزخیند . فرمان خدا مبنی بر این که کافران سیاه دل تاریخ را شامل شده است . « حَقَّتْ . . . » : ( نگا : یونس / 33 و 96 ، نحل / 36 ، زمر / 71 ) . « أَنَّهُمْ أَصْحَابُ النَّارِ » : این عبارت بدل ( کَلِمَةُ ) و مرفوع است . یا لام تعلیل محذوف است و جمله منصوب است .
آیه 7
متن آیه :
الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیُؤْمِنُونَ بِهِ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَّحْمَةً وَعِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ
ترجمه :
آنان که بردارندگان عرش خدایند و آنان که گرداگرد آنند به سپاس و ستایش پروردگارشان سرگرمند و بدُو ایمان دارند و برای مؤمنان طلب آمرزش می‌کنند ( و می‌گویند : ) پروردگارا ! مهربانی و دانش تو همه چیز را فرا گرفته است ( هم اعمال و اقوالشان را کاملاً می‌دانی و هم مرحمت و مهربانیت می‌تواند ایشان را دربر گیرد ) پس در گذر از کسانی که ( از گناهان دست می‌کشند و به طاعات و عباداتت می‌پردازند ، و از راههای انحرافی دوری می‌گزینند و به راستای راهت ) برمی‌گردند و راه تو را در پیش می‌گیرند ، و آنان را از عذاب دوزخ مصون و محفوظ فرما .
توضیحات :
« الَّذینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ » : فرشتگانی که بردارندگان عرش هستند . تعداد نفرات فرشتگان حامل عرش عظیم و نحوه حمل ایشان ، و خود عرش بر ما مجهول است . قرآن و سنّت متواتر تفصیلی در این باره نداده‌اند . در این باره دم نمی‌زنیم و امر آن را به خدا حوالت می‌داریم ( نگا : المراغی ) . « رَحْمَة » : از لحاظ نحوی تمییز و از نظر معنی فاعل است . « قِهِمْ » : به دورشان دار . محفوظ و مصونشان فرما . واژه ( قِ ) فعل امر ماده ( وقی ) است .
آیه 8
متن آیه :
رَبَّنَا وَأَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدتَّهُم وَمَن صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ
ترجمه :
پروردگارا ! آنان را به باغهای همیشه ماندگار بهشتی داخل گردان که بدیشان ( توسّط پیغمبران ) وعده داده‌ای ، همراه با پدران خوب و همسران شایسته و فرزندان بایسته ایشان . قطعاً تو ( بر هر چیزی ) چیره و توانا و ( در هر کاری ) دارای فلسفه و حکمت هستی .
توضیحات :
« جَنَّاِتِ عَدْنٍ » : ( نگا : توبه / 72 ، رعد / 23 ، نحل / 31 ، کهف / 31 ) . « صَلَحَ » : شایسته شد . بایسته گردید . کار نیک کرد ( نگا : رعد / 23 ) .
آیه 9
متن آیه :
وَقِهِمُ السَّیِّئَاتِ وَمَن تَقِ السَّیِّئَاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ
ترجمه :
و آنان را از ( عقوبت دنیوی و کیفر اخروی ) بدیها نگاهدار ، و تو هر که را در آن روز از کیفر بدیها نگاهداری ، واقعاً بدو رحم کرده‌ای ( و مورد الطاف خود قرار داده‌ای ) و آن مسلّماً رستگاری بزرگ و نیلِ به مقصود سترگی است .
توضیحات :
« تَقِ » نگاهداری . به دور داری . « یَوْمَئِذٍ » : آن روز که قیامت است « السَّیِّئَاتُ » : بدیها . مراد عقوبتهای دنیوی و کیفرهای اخروی است . ذکر آن بعد از ( عَذَابَ الْجَحِیمِ ) از قبیل ذکر عام بعد از خاصّ است . « الْفَوْزُ » : رستگاری . نیل به مقصود و رسیدن به مراد .
آیه 10
متن آیه :
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنَادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِن مَّقْتِکُمْ أَنفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الْإِیمَانِ فَتَکْفُرُونَ
ترجمه :
( پس از آن که کافران به دوزخ افتادند ، از سوی فرشتگان و مؤمنان ) کافران صدا زده می‌شوند که قطعاً خدا بیش از این که خودتان بر خویشتن خشمگینید بر شما خشمگین است ، چرا که ( در دنیا توسّط انبیاء و علماء ) به سوی ایمان آوردن فرا خوانده می‌شدید و راه کفر در پیش می‌گرفتید .
توضیحات :
« یُنَادَوْنَ » : فریاد زده می‌شوند . صدا زده می‌شوند . « مَقْتُ اللهِ » : خشم خدا . اضافه ( مَقْت ) به ( الله ) اضافه مصدر به فاعل خود است . « مَقْتِکُمْ أَنفُسَکُمْ » : خشمگین شدن خودتان بر خویشتن . اضافه ( مقت ) به ( کم ) نیز از قبیل اضافه مصدر به فاعل خود است . علّت خشم کافران بر نفس خود از این لحاظ است که خودشان سبب مصائب و بلایای خویشتن شده‌اند ( نگا : ابراهیم / 22 ) . « إِذْ » : چرا که .
آیه 11
متن آیه :
قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَى خُرُوجٍ مِّن سَبِیلٍ
ترجمه :
کافران می‌گویند : پروردگارا ! ما را دوبار میرانده‌ای و دوبار زنده کرده‌ای ، و ما ( در این مرگها و حیاتها به قدرت تو پی برده‌ایم و همه چیز را فهمیده‌ایم ، اکنون ) به گناهان خود اعتراف می‌کنیم ، آیا راهی برای خارج شدن ( از دوزخ و بازگشت به دنیا و جبران مافات ) وجود دارد ؟ !
توضیحات :
« أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ » : دو بار ما را میرانده‌ای . مراد از میراندن اوّل ، آفرینش خاک بی‌جان انسان از عدم محض است ( نگا : بقره / 28 ) ، و مراد از میراندن دوم ، مرگ بعد از پایان عمر است . « أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ » : دو بار ما را زندگی بخشیده‌ای . مراد از حیات دوم ، زنده گرداندن اموات پس از پایان جهان و سر بر آوردن از گورها به هنگام رستاخیز است . اشاره دوزخیان به دو بار میراندن و زنده گرداندن شاید بدین خاطر باشد که می‌خواهند بگویند ، ای خداوندی که مالک مرگ و حیاتی ! توانائیِ این را داری که دو ممات و دو حیات را برای ما تبدیل به سه ممات و سه حیات کنی و ما را بازگردانی تا در مقام جبران برآئیم .
آیه 12
متن آیه :
ذَلِکُم بِأَنَّهُ إِذَا دُعِیَ اللَّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَإِن یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُکْمُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْکَبِیرِ
ترجمه :
این ( عذابی که در آن هستید ) بدان خاطر است که شما هنگامی که خدا به یگانگی خوانده می‌شد نمی‌پذیرفتید ، و اگر برای خدا انباز قرار داده می‌شد باور می‌داشتید . پس در این صورت فرمانروائی و داوری از آن خداوند والا مقام و بزرگوار است ( و هر گونه که خود بخواهد درباره شما حکم صادر و داوری خواهد کرد . هم اینک بتان و کسانی را که شریک خدا و صاحب سلطه می‌دانستید به فریاد خوانید تا شما را از دوزخ بدر آرند ! ) .
توضیحات :
« إِذا دُعِیَ اللهُ وَحْدَهُ . . . » : ( نگا : زمر / 45 ) .
آیه 13
متن آیه :
هُوَ الَّذِی یُرِیکُمْ آیَاتِهِ وَیُنَزِّلُ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقاً وَمَا یَتَذَکَّرُ إِلَّا مَن یُنِیبُ
ترجمه :
او کسی است که دلائل ( قدرت ) و نشانه‌های ( عظمت ) خود را به شما می‌نمایاند و از آسمان برای شما روزی می‌فرستد . امّا تنها کسانی متوجّه ( این مسأله ) می‌گردند که ( عناد را رها کنند و به سوی اندیشیدن درباره نشانه‌های آفاق و انفس خدا ) برگردند .
توضیحات :
« ءَایَاتِهِ » : دلائل قدرت و عظمت ، و نشانه‌های آفاق و انفسی که تمام جهان هستی را پر کرده است . « رِزْقاً » : روزی . مراد وسیله تولید روزی است ، همچون باران و برف و هوا و نور آفتاب و اشعّه‌های دیگر که برای زندگی موجودات زنده از جمله انسان ضروری هستند . « یُنِیبُ » : برمی‌گردد . مراد ترک عناد و رجوع به خدا است در پرتو اندیشه و شناخت امور .
آیه 14
متن آیه :
فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ
ترجمه :
اکنون که چنین است ، خدا را به فریاد بخوانید و عبادت و طاعت را خاصّ او بدانید ، هر چند که کافران دوست نداشته باشند .
توضیحات :
« فَادْعُوا اللهَ مُخْلِصِینَ . . . » : ( نگا : اعراف / 29 ، یونس / 22 ، عنکبوت / 65 ) .
آیه 15
متن آیه :
رَفِیعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ لِیُنذِرَ یَوْمَ التَّلَاقِ
ترجمه :
خدا دارای مقامات والا و کمالات بالا و تخت فرماندهی است ، و او وحی را به فرمان خود برای هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می‌کند تا ( مردمان را ) از روز رویاروئی ( ایشان با خدا برای حساب و کتاب ) بترساند .
توضیحات :
« رَفِیعُ الدَّرَجَاتِ » : صاحب مقامات بالا و مراتب والا . یعنی خدا درجات کمال و اوصاف جلال او آن قدر بالا است که کمال و جلالی در مقابلش کمال و جلال نیست ، و همای بلند پرواز عقل و علم بشری هرگز به ذیل آن هم نمی‌رسد ، چه رسد به اوج آن . عظیم‌الصّفات . برخی رفیع‌الدّرجات را به معنی برافرازنده آسمانها ( نگا : زادالمسیر ) و بالا برنده درجات بندگان ( نگا : نمونه ) دانسته‌اند . بعضی هم گفته‌اند : درجات و مقامات در دست خدا است و به هر کس که بخواهد می‌دهد ( نگا : کشّاف ) . « ذُوالْعَرْشِ » : خالق و مالک عرش . دارای تخت و سریر سلطنت جهان هستی . « الرُّوحَ » : وحی ( نگا : نحل / 2 ، شوری / 52 ) . « مِنْ أَمْرِهِ » : به فرمان خود . « یَوْمَ التَّلاق » : روز قیامت است که در آن پیشینیان و پسینیان و زمینیان و آسمانیان به همدیگر می‌رسند و یکدیگر را ملاقات می‌کنند ، و هر کسی با اعمالی که کرده است رو به رو می‌شود و سزا و جزای آن را می‌بیند . یاء تلاقی در رسم‌الخطّ قرآنی حذف شده است .
آیه 16
متن آیه :
یَوْمَ هُم بَارِزُونَ لَا یَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْءٌ لِّمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ
ترجمه :
روز رویاروئی روزی است که مردمان ظاهر و آشکار می‌شوند ( و تمام پرده‌ها و حجابها کنار می‌روند و موانع مادی برچیده می‌شوند . بالاخره علاوه از سر بر آوردن مردم از گورها ، درون و برون و خلوت و جلوت همه انسانها نمودار می‌گردد ) و چیزی از ( کار و بار و رفتار و پندار ) ایشان بر خدا پنهان نمی‌ماند . ( فریاد وحشتناکی را می‌شنوند که می‌گوید : ) ملک و حکومت ، امروز از آن کیست ؟ ( پاسخ قاطعانه داده می‌شود که ) از آن خداوند یکتای چیره و توانا است .
توضیحات :
« یَوْمَ » : بدل از ( یَوْمَ ) قبلی است که مفعول به ( لِیُنذِرَ ) بود . « بَارِزُونَ » : جمع بارز ، نمایان . آشکار . مراد این است که مردمان از گورها خارج می‌گردند و ظاهر و نمایان می‌شوند و چیزی ایشان را از دیدها پنهان نمی‌دارد ( نگا : طه / 106 ، ابراهیم / 21 و 48 ) . هستی و هویّت و اسرار و کردار انسانها روشن و ظاهر می‌شود و هیچ چیزی مکتوم نمی‌ماند ( نگا : کهف / 47 ، طارق / 9 ) .
آیه 17
متن آیه :
الْیَوْمَ تُجْزَى کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ لَا ظُلْمَ الْیَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ
ترجمه :
امروز هر کسی در برابر کاری که کرده است جزا و سزا داده می‌شود . هیچ گونه ستمی امروز وجود نخواهد داشت . بی‌گمان خداوند سریع‌الحساب است ( و حساب و کتاب کسی را از موقع مقرّر به تأخیر نمی‌اندازد ) .
توضیحات :
« تُجْزی . . . » : ( نگا : طه / 15 ، یونس / 52 ) .
آیه 18
متن آیه :
وَأَنذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَنَاجِرِ کَاظِمِینَ مَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَلَا شَفِیعٍ یُطَاعُ
ترجمه :
( ای محمّد ! ) آنان را از روز نزدیک بترسان ( که قیامت است ) . آن زمانی که دلها ( از شدّت وحشت ) به گلوگاه می‌رسند ( و انگار از جای خود کنده و به بالا پرت شده‌اند ) و تمام وجودشان مملوّ از خشم و اندوه می‌گردد ( خشم بر کسانی که ایشان را به چنین سرنوشتی دچار کرده‌اند ، و خشم بر خود که به حرف دیگران گوش فرا داده‌اند ، و غم و اندوه بر روزگار هدر رفته و طلای عمر باخته شده ) . ستمگران نه دارای دوست دلسوزند ، و نه دارای میانجیگری که میانجی او پذیرفته گردد .
توضیحات :
« یَوْمَ الأَزِفَةِ » : روز نزدیک . مراد قیامت است که به علّت نزدیک بودن آن چنین نامیده شده است ( نگا : نجم / 57 ) . « إِذْ » : بدل از ( یَوْمَ ) است . « الْحَنَاجِرِ » : جمع حَنْجَرَة ، حلقوم . گلوگاه . « الْقُلُوبُ لَدَی الْحَنَاجِرِ » : این سخن کنایه از شدّت خوف و مضیقت است ( نگا : احزاب / 10 ) . « کَاظِمِینَ » : فرو خورندگان خشم . کسانی که غم و اندوه را در سینه‌ها حبس می‌کنند . حال است . « حَمِیمٍ » : دوست صمیمی و دلسوز ( نگا : شعراء / 101 ) .
آیه 19
متن آیه :
یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَمَا تُخْفِی الصُّدُورُ
ترجمه :
خداوند از دزدانه نگاه کردن چشمها و از رازی که سینه‌ها در خود پنهان می‌دارند ، آگاه است .
توضیحات :
« خَآئِنَةَ الأعْیُنِ » : خیانت چشمان و دزدانه نگاه کردن آنها . چشمان خائن و بدنظر . در صورت اوّل ، واژه ( خَآئِنَة ) مصدر است ، و در صورت دوم اسم فاعل ، و اضافه صفت به موصوف خود است و در اصل ( الأعْیُنَ الْخَآئِنَة ) است .
آیه 20
متن آیه :
وَاللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ وَالَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِهِ لَا یَقْضُونَ بِشَیْءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ
ترجمه :
خداوند به حق و عدل داوری می‌کند ، و کسانی را که به جای او به فریاد می‌خوانند ( به سبب عجز و ناتوانی ) کمترین داوری از دست ایشان ساخته نیست ( و اصلاً کارهای نیستند تا داوری به پیش ایشان برده شود ) . تنها خدا شنوا و بینا است .
توضیحات :
« مِن دُونِهِ » : به جای او . بغیر از او . « لا یَقْضُونَ بِشَیْءٍ » : اصلاً داوری نمی‌کنند . یعنی فرماندار و قاضی‌القضات فقط خدا است و بس و دیگران جملگی ضعیف و درمانده‌اند .
آیه 21
متن آیه :
أَوَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ کَانُوا مِن قَبْلِهِمْ کَانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَآثَاراً فِی الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَمَا کَانَ لَهُم مِّنَ اللَّهِ مِن وَاقٍ
ترجمه :
آیا در زمین به سیر و سیاحت نپرداخته‌اند تا ببینند سرانجام کار کسانی که پیش از ایشان بوده‌اند به کجا کشیده است . آنان نیرویشان و آثارشان در زمین بیشتر از شما بوده است و خداوند ایشان را به سبب گناهانشان گرفته و هلاک ساخته است و مدافعی در برابر ( عذاب ) خدا نداشته‌اند ( و کسی ایشان را از عذاب رهائی نداده است ) .
توضیحات :
« أَوَلَمْ یَسِیرُوا . . . » : ( نگا : یوسف / 109 ، حجّ / 46 ، روم / 9 ، فاطر / 44 ) . « قُوَّةً وَ ءَاثَاراً » : از لحاظ نیرو تواناتر و از نظر تولیدات کشاورزی و پیشرفت صنعتی و ترقّی علمی ، جلوتر بوده‌اند ( نگا : انبیاء / 79 و 81 ، نمل / 16 و 17 و 20 ، سبأ / 10 و 12 ، شعراء / 128 و 129 ، روم / 9 ) . علاوه از اشاره به آثار باستانی که تاریخ زنده و مدوّن است ، اشاره به تاریخ غیر مدوّن و بلکه مدفون در دل زمین است و تخریب و زیر و رو شدن بارها و بارهای زمین را فریاد می‌دارد . اگر در نظر داشته باشیم که ما حتّی تاریخ ده هزار سال مردمان روی زمین را چنان که باید در دست نداریم ، آیا در عمر ده‌ها هزار و صدها هزار و هزاران هزار سال پیش بر کره زمین چه گذشته است ، خدا می‌داند و بس .
آیه 22
متن آیه :
ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانَت تَّأْتِیهِمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقَابِ
ترجمه :
این ( هلاک و عذاب ) بدان خاطر بوده است که پیغمبرانشان دلائل و براهین روشن برای ایشان می‌آوردند و ارائه می‌دادند و آنان راه کفر در پیش می‌گرفتند ، و خدا ایشان را گرفته و هلاک می‌کرد . چرا که او نیرومند شدید العقابی است .
توضیحات :
« تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ » : پیغمبرانشان دلائل و براهین را برای ایشان می‌آوردند و همراه با دلائل و براهین به سویشان می‌رفتند . ( نگا : مائده / 32 ، حدید / 25 ) .
آیه 23
متن آیه :
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُّبِینٍ
ترجمه :
ما موسی را همراه با معجزات و دلیل روشن فرستادیم .
توضیحات :
« ءَایَاتِ » : معجزات . « سُلْطانٍ » : دلیل و حجّت ( نگا : هود / 96 ) .
آیه 24
متن آیه :
إِلَى فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَقَارُونَ فَقَالُوا سَاحِرٌ کَذَّابٌ
ترجمه :
به سوی فرعون و هامان و قارون . ایشان گفتند : موسی جادوگر دروغگوئی است .
توضیحات :
« فِرْعَوْنَ وَ هَامَان وَ قَارُونَ » : فرعون ، سمبل حاکم ظالم ، هامان ، مظهر درباریِ حیله‌گر و طرّاح طرحها و نقشه‌های شیطانی ، و قارون ، نمونه ثروتمند مستکبر و بی‌باور .
آیه 25
متن آیه :
فَلَمَّا جَاءهُم بِالْحَقِّ مِنْ عِندِنَا قَالُوا اقْتُلُوا أَبْنَاء الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ وَاسْتَحْیُوا نِسَاءهُمْ وَمَا کَیْدُ الْکَافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلَالٍ
ترجمه :
هنگامی که موسی از جانب ما حق را بدیشان رساند ، ( سردمداران کفر به پیروان خود ) گفتند : بکشید فرزندان کسانی را که همراه موسی ایمان آورده‌اند ( تا دودمانشان از صفحه روزگار زدوده گردد ) و زنانشان را زنده بگذارید ( تا به خدمتگزاری و کنیزی ما مشغول شوند ) . لیکن نیرنگ کافران بی‌نتیجه بوده و جز گمراهی نخواهد بود ( و تیرشان پیوسته به سنگ خواهد خورد ، و طرحهای شیطانی آنان سرانجام دامنگیر خودشان خواهد شد ) .
توضیحات :
« جَآءَهُم بِالْحَقِّ » : حق را برای ایشان آورد که مراد قوانین آسمانی و معجزات دالّ بر نبوّت است . « أُقْتُلوا أَبْنَآءَ الَّذِینَ . . . » : کشتار دوم بنی‌اسرائیل توسّط فرعون و فرعونیان مراد است ( نگا : تفسیر قاسمی ) . « فِی ضَلالٍ » : سردرگمی است . هدر رفتن و بی‌نتیجه شدن است .
آیه 26
متن آیه :
وَقَالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسَى وَلْیَدْعُ رَبَّهُ إِنِّی أَخَافُ أَن یُبَدِّلَ دِینَکُمْ أَوْ أَن یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسَادَ
ترجمه :
فرعون ( به اطرافیان و مشاوران خود ) گفت : بگذارید من موسی را بکشم و او پروردگارش را ( برای نجات خود از دست من ) به فریاد خواند . من از این می‌ترسم که آئین شما را تغییر دهد ، یا این که در زمین فساد را گسترش دهد و پراکنده سازد .
توضیحات :
« ذَرُونِی » : مرا رها کنید . مراد ممانعت به عمل نیاوردن و جلوگیری نکردن است . « أَن یُظْهِرَ » : این که توسعه دهد و پخش و پراکنده سازد . « الْفَسَادَ » : مرادشان آئین توحیدی یا یک انقلاب ضدّ استکباری است .
آیه 27
متن آیه :
وَقَالَ مُوسَى إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَرَبِّکُم مِّن کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لَّا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسَابِ
ترجمه :
موسی ( خطاب به فرعون و فرعونیان ) گفت : من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه می‌برم از دست هر متکبّری که به روز حساب و کتاب ( قیامت ) ایمان نداشته باشد .
توضیحات :
« عُذْتُ » : پناهنده می‌شوم . خود را در پناه می‌دارم .
آیه 28
متن آیه :
وَقَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَن یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءکُم بِالْبَیِّنَاتِ مِن رَّبِّکُمْ وَإِن یَکُ کَاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَإِن یَکُ صَادِقاً یُصِبْکُم بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ
ترجمه :
مرد مؤمنی از خاندان فرعون که ایمان خود را پنهان می‌داشت گفت : آیا مردی را خواهید کشت بدان خاطر که می‌گوید : پروردگار من الله است ، در حالی که دلائل روشنی و معجزات آشکاری از جانب پروردگارتان برایتان آورده است و به شما نموده است ؟ اگر او دروغگو باشد ، دروغگوئیش دامنگیر خود او خواهد شد ، و اگر راستگو باشد ، برخی از عذابهائی که شما را از آن می‌ترساند گریبانگیرتان خواهد گشت . قطعاً خداوند کسی را ( به راه نجات و رستگاری ) رهنمود نمی‌سازد که تجاوز کار و دروغ‌پرداز باشد .
توضیحات :
« ءَالِ » : خاندان . « قَدْ جَآءَکُم بِالْبَیِّنَاتِ » : معجزات آشکاری را به شما نشان داده است . دلائل روشنی را برایتان بیان داشته است . « یَعِدُکُمْ » : شما را وعده می‌دهد . مراد وعده شرّ یا به عبارت دیگر وعید است . « إِنَّ اللهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ » : این عبارت دو پهلو است : اگر موسی متجاوز و دروغگو باشد ، خدا او را رهنمود نمی‌سازد و مشمول هدایت الهی نخواهد شد . در این صورت سر و کارش با خدا است و به شما نیازی برای کیفر دادن و کشتن او نیست . اگر شما متجاوز و دروغ‌پرداز باشید ، خدا شما را رهنمود نمی‌سازد و مشمول هدایت الهی نخواهید شد . پس بیائید تا مسیر خود را از بدی به سوی نیکی تغییر دهید .
آیه 29
متن آیه :
یَا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ظَاهِرِینَ فِی الْأَرْضِ فَمَن یَنصُرُنَا مِن بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جَاءنَا قَالَ فِرْعَوْنُ مَا أُرِیکُمْ إِلَّا مَا أَرَى وَمَا أَهْدِیکُمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشَادِ
ترجمه :
( مرد مؤمن ادامه داد و گفت : ) ای قوم من ! امروز حکومت در دست شما است ، و در این سرزمین پیروز و چیره‌اید . امّا اگر عذاب سخت ( خانه برانداز و ریشه‌کن ساز ) الهی دامنگیرمان شود ، چه کسی ما را مدد و یاری خواهد کرد و برای رستگاریمان خواهد کوشید ؟ ! فرعون گفت : من جز آنچه صلاح دیده‌ام و پیشنهاد کرده‌ام صلاح نمی‌بینم و به شما پیشنهاد نمی‌کنم ، و من جز به راه هدایت و منتهی به سعادت ، شما را رهنمود نمی‌کنم . ( پس دستور من کشتن موسی است و باید اجرا شود ) .
توضیحات :
« الْمُلْکُ » : حکومت و سلطنت . شاهی . « ظَاهِرِینَ » : غالبین . چیرگان و پیروزمندان . حال است « بَأْسِ » : عذاب شدید . « الرَّشَادِ » : هدایت . صواب و صلاح .
آیه 30
متن آیه :
وَقَالَ الَّذِی آمَنَ یَا قَوْمِ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُم مِّثْلَ یَوْمِ الْأَحْزَابِ
ترجمه :
آن مرد با ایمان گفت : ای قوم من ! می‌ترسم همان بلائی به شما برسد که در روزگاران گذشته به گروهها و دسته‌ها رسیده است .
توضیحات :
« مِثْلَ » : همانند . مراد همانند حادثه و بلا است . یعنی مضافی قبل از ( یَوْمِ ) محذوف است . « یَوْمِ الأحْزابِ » : مراد از ( یَوْم ) ایّام و روزگاران است ، نه روز یا زمان واحدی . همچنین ایّام به معنی وقائع نیز آمده است ( نگا : تفسیر روح‌المعانی ) . « الأحْزَابِ » : ( نگا : غافر / 5 ) .
آیه 31
متن آیه :
مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِینَ مِن بَعْدِهِمْ وَمَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِّلْعِبَادِ
ترجمه :
از سزای عادتی همچون عادت قوم نوح و عاد و ثمود و کسانی که بعد از آنان بوده‌اند ( می‌ترسم که گریبانگیرتان شود ) . خداوند نمی‌خواهد به بندگان ستم کند ( و نمی‌پسندد که بندگانش هم به یکدیگر ستم کنند ) .
توضیحات :
« مِثْلَ دَأْبِ » : همانند عادت . مضافی پیش از ( دَأْبِ ) محذوف است
آیه 32
متن آیه :
وَیَا قَوْمِ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنَادِ
ترجمه :
ای قوم من ! بر شما از روز صدا زدن ( که قیامت است ) می‌ترسم .
توضیحات :
« یَوْمَ التَّنَادِ » : مراد قیامت است . . . « التَّنَادِ » : اصل آن تنادی است ، به معنی صدا زدن . قیامتْ ( یَوْمَ التَّنَادِ ) : نامیده شده است ، چرا که در آن : هر ملّتی را به نام پیغمبرش فریاد می‌دارند ؛ مردمان همدیگر را صدا می‌زنند و به کمک می‌طلبند ؛ مردمان را برای گردهمایی در محشر صدا می‌زنند ؛ مردمان کافر واویلا سر می‌دهند و نابودی را فریاد می‌دارند ، و . . .
آیه 33
متن آیه :
یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ مَا لَکُم مِّنَ اللَّهِ مِنْ عَاصِمٍ وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ
ترجمه :
آن روزی که پشت می‌کنید و می‌گریزید ، امّا هیچ پناهی جز خدا ( برای حفظ خود از عذاب ) ندارید . آخر خدا کسی را که ( از راستای بهشت منحرف و ) گمراه سازد ، هیچ راهنما و راهبری نخواهد داشت .
توضیحات :
« یَوْمَ » : بدل است . . . « تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ » : ( نگا : نمل / 80 ، توبه / 25 ، انبیاء / 57 ) . . . « عَاصِم » ( نگا : یونس / 27 ، هود / 43 ) .
آیه 34
متن آیه :
وَلَقَدْ جَاءکُمْ یُوسُفُ مِن قَبْلُ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا زِلْتُمْ فِی شَکٍّ مِّمَّا جَاءکُم بِهِ حَتَّى إِذَا هَلَکَ قُلْتُمْ لَن یَبْعَثَ اللَّهُ مِن بَعْدِهِ رَسُولاً کَذَلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ
ترجمه :
پیش از این ، یوسف آیه‌های روشن و دلائل آشکاری را برای شما آورده بود ، امّا شما پیوسته درباره آنچه آورده بود و ارائه داده بود شکّ و تردید می‌کردید ( و به دنبال او راه نمی‌افتادید ) تا زمانی که از دنیا رفت ، گفتید : خداوند بعد از او دیگر پیغمبری را برانگیخته نخواهد کرد . این چنین خداوند اشخاص متجاوز و متردّد را گمراه و سرگشته می‌سازد .
توضیحات :
« الْبَیِّنَاتِ » : آیه‌های کتاب آسمانی . دلائل و براهین و معجزات . « فَمَازِلْتُمْ فِی شَکٍّ » : پیوسته در شکّ و تردید بسر می‌بردید . « هَلَکَ » : فوت کرد . « مُرْتَابٌ » : متشکّک و متردّد در دین .
آیه 35
متن آیه :
الَّذِینَ یُجَادِلُونَ فِی آیَاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ کَبُرَ مَقْتاً عِندَ اللَّهِ وَعِندَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذَلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ
ترجمه :
آنان کسانیند که بدون هیچ دلیلی که ( از عقل یا نقل در دست ) داشته باشند ، در برابر آیات الهی ( موضعگیری می‌کنند و ) به ستیز و کشمکش می‌پردازند . ( چنین جدال بی‌اساس و نادرستی با آیات الهی ) موجب خشم عظیم خدا و کسانی خواهد شد که ایمان آورده باشند . این گونه خداوند بر هر دلی که خود بزرگ‌بین و زورگو باشد ، مهر می‌نهد ( و حسّ تشخیص را از آن می‌گیرد ) .
توضیحات :
« الَّذِینَ » : منصوب و بدل از ( مَنْ ) است ، و یا مرفوع و خبر مبتدای محذوف است و در اصل چنین است : هُمُ الَّذِینَ . یا مبتدا است و جمله ( کَبُرَ مَقْتاً ) خبر آن است . « سُلْطَانٍ » : حجّت و برهان . « کَبُرَ مَقْتاً » : فاعل ( کَبُرَ ) ضمیر مستتری است که به جدال مفهوم از ( یُجَادِلُونَ ) برمی‌گردد . و یا به ( مَنْ ) . یعنی : کَبُرَ مَقْتُهُ . « یَطْبَعُ » : مهر می‌نهد ( نگا : اعراف / 101 ، روم / 59 ) . « قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ » : اضافه موصوف به صفت خود است .
آیه 36
متن آیه :
وَقَالَ فِرْعَوْنُ یَا هَامَانُ ابْنِ لِی صَرْحاً لَّعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبَابَ
ترجمه :
فرعون ( از قتل موسی موقّتاً دست کشید ، ولی بر مرکب غرور سوار شد و ) گفت : ای هامان ! برای من بنای مرتفعی بساز ، شاید من به وسائلی دست یابم ( که با آنها به سوی خدای موسی بالا روم ) .
توضیحات :
« صَرْحاً » : کاخ عظیم . بنای مرتفع ( نگا : نمل / 44 ، قصص / 38 ) . « الأسْبَاب » : وسائل ( نگا : بقره / 166 ، ص / 10 ) . راههای شناخت و دستیابی به چیزی .
آیه 37
متن آیه :
أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ فَأَطَّلِعَ إِلَى إِلَهِ مُوسَى وَإِنِّی لَأَظُنُّهُ کَاذِباً وَکَذَلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَصُدَّ عَنِ السَّبِیلِ وَمَا کَیْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِی تَبَابٍ
ترجمه :
وسائل ( صعود به ) آسمانها ، تا به خدای موسی بنگرم و از او آگاه شوم ، هر چند که من گمانم بر این است که موسی دروغگو است . این چنین ، کارهای بد فرعون در نظرش آراسته و پیراسته گشته ، و او از راه ( حق ) بازداشته شده بود ، و توطئه و نیرنگ فرعون ( و فرعونیان ) جز به زیان و نابودی نینجامید .
توضیحات :
« أَسْبَابَ » : بدل است . « أَطَّلِعَ » : بنگرم . باخبر شوم . « تَبَابٍ » : خسران و زیان . هلاک و نابودی .
آیه 38
متن آیه :
وَقَالَ الَّذِی آمَنَ یَا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشَادِ
ترجمه :
مرد با ایمان گفت : ای قوم من ! از من پیروی کنید تا شما را به راه صحیح هدایت کنم .
توضیحات :
« الرَّشَادِ » : ( نگا : غافر / 29 ) . رَشاد و رُشد مذکور در ( بقره / 256 ) یکی است .
آیه 39
متن آیه :
یَا قَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا مَتَاعٌ وَإِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دَارُ الْقَرَارِ
ترجمه :
ای قوم من ! این حیات دنیوی کالای ناچیزی ( و توشه اندکی و خوشی گذرائی ) است ، و آخرت سرای ماندگاری و استقرار است .
توضیحات :
« مَتَاعٌ » : توشه‌ای که سواری برای مسافرت با خود برمی‌دارد ( نگا : المنتخب ) . کالای اندک . لذّت گذرا . بهره‌ای ناچیز . « دَارُالْقَرَارِ » : سرای همیشگی و ماندگاری . خانه استقرار و جاودانگی .
آیه 40
متن آیه :
مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلَا یُجْزَى إِلَّا مِثْلَهَا وَمَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیهَا بِغَیْرِ حِسَابٍ
ترجمه :
هر کس عمل بدی انجام دهد ، ( در آخرت ) جز همسان آن ، کیفر داده نمی‌شود ، ولی هر کس کار خوبی انجام دهد ، خواه مرد باشد یا زن - به شرط این که مؤمن باشد - چنین کسانی به بهشت می‌روند و در آنجا نعمت و روزی بدیشان بدون حساب و کتاب عطاء می‌گردد .
توضیحات :
« بِغَیْرِ حِسَابٍ » : ( نگا : آل‌عمران / 27 ، نور / 38 ، ص / 39 ، زمر / 10 ) .
آیه 41
متن آیه :
وَیَا قَوْمِ مَا لِی أَدْعُوکُمْ إِلَى النَّجَاةِ وَتَدْعُونَنِی إِلَى النَّارِ
ترجمه :
ای قوم من ! چه خبر است ؟ من شما را به سوی نجات و رستگاری می‌خوانم و شما مرا به سوی آتش دوزخ می‌خوانید ؟ !
توضیحات :
« مَا لِی ؟ » : چه چیز می‌بینم ؟ چه خبر است ؟ چه شده است ؟ به من بگوئید که .
آیه 42
متن آیه :
تَدْعُونَنِی لِأَکْفُرَ بِاللَّهِ وَأُشْرِکَ بِهِ مَا لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ وَأَنَا أَدْعُوکُمْ إِلَى الْعَزِیزِ الْغَفَّارِ
ترجمه :
مرا فرا می‌خوانید تا خدا را باور ندارم ، و انبازی برای او قرار دهم که اطّلاعی از آن نداشته و ( دلیل و برهانی از کتابهای آسمانی بر صحّت معبود بودنش سراغ ) ندارم . در حالی که من شما را به سوی ( پرستش خداوند ) باعزّت و با مغفرت فرا می‌خوانم .
توضیحات :
« أُشْرِکَ بِهِ مَا . . . » : ( نگا : حجّ / 71 ) .
آیه 43
متن آیه :
لَا جَرَمَ أَنَّمَا تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِی الدُّنْیَا وَلَا فِی الْآخِرَةِ وَأَنَّ مَرَدَّنَا إِلَى اللَّهِ وَأَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ
ترجمه :
قطعاً چیزهائی که مرا به سوی آنها فرا می‌خوانید ، نه در دنیا دعوتی دارند و نه در آخرت . ( در دنیا دیده یا شنیده نشده است که بتها پیغمبرانی را به سوی مردم فرستاده باشند تا ایشان را توسّط انبیاء به پرستش خود دعوت کنند و بدین وسیله حق الوهیّت داشته باشند ، و در آخرت هم کسی را برای دادگاهی و حسابرسی خویش به سوی خود نمی‌خوانند ) و بازگشت ما در آخرت تنها به سوی خدا است و بس . و ( باید بدانید که ) اسرافکاران ، دوزخی و همدم آتشند .
توضیحات :
« لاجَرَمَ » : به ناچار . قطعاً ( نگا : هود / 22 ، نحل / 23 و 62 و 109 ) . « دَعْوَةٌ » : فرا خواندن . مراد فرا خواندن مردمان برای پرستش در دنیا و دادگاهی در آخرت است . به عبارت دیگر ، بتها نه فرستادگانی به سوی مردمان برای اطاعت از خود روانه کرده‌اند ، و نه در آخرت می‌توانند مردمان را به دادگاهی خوانند ( نگا : کهف / 52 ، قصص / 64 ، فاطر / 14 ) . لذا اله و معبودِ کسی نمی‌توانند باشند . امّا الله ، هم در دنیا پیغمبرانی به سوی مردمان روانه فرموده است و ایشان را به پرستش خویش فرا خوانده است ، و هم در آخرت مردمان را به دادگاه قیامت فرا می‌خواند و دادرسی می‌فرماید ( نگا : اسراء / 52 ، روم / 25 ) . دعاء . در این صورت مضاف محذوف است و تقدیر چنین است : لَیْسَ لَهُ إِسْتِجابَةُ دَعْوَة . ( نگا : نمل / 62 ، فاطر / 14 ) . « مَرَدَّ » : ( نگا : رعد / 11 ، روم / 43 ، شوری / 44 و 47 ، مریم / 76 ) .
آیه 44
متن آیه :
فَسَتَذْکُرُونَ مَا أَقُولُ لَکُمْ وَأُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ
ترجمه :
به زودی آنچه من به شما می‌گویم به خاطر خواهید آورد ( و به صدق گفتار من پی خواهید برد ) . من کار و بار خود را به خدا وا می‌گذارم و حوالت می‌دارم . خداوند بندگان را می‌بیند ( و پندار و گفتار و کردارشان را می‌پاید ) .
توضیحات :
« أُفَوِّضُ » : واگذار می‌کنم . می‌سپارم .
آیه 45
متن آیه :
فَوَقَاهُ اللَّهُ سَیِّئَاتِ مَا مَکَرُوا وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ
ترجمه :
خداوند ( چنین بنده مؤمنی را تنها نگذاشت و ) او را از سوء توطئه‌ها و نیرنگهای ایشان محفوظ و مصون داشت ، ولی عذاب بدی خاندان فرعون را در بر گرفت .
توضیحات :
« سَیِّئَاتِ » : بدیها . مراد شکنجه‌ها و کیفرها و بلاها است . « حَاقَ » : در بر گرفت . گریبانگیر گردید ( نگا : انعام / 10 ، هود / 8 ، نحل / 34 ) .
آیه 46
متن آیه :
النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوّاً وَعَشِیّاً وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ
ترجمه :
و آن آتش دوزخ است که بامدادان و شامگاهان آنان بدان عرضه می‌شوند . ( این عذاب برزخ ایشان است ) و امّا روزی که قیامت برپا می‌شود ( خدا به فرشتگان دستور می‌دهد ) خاندان فرعون ( و پیروان او ) را به شدیدترین عذاب دچار سازید .
توضیحات :
« النَّارُ » : بدل از ( سُوءُ الْعَذَابِ ) است . « یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا » : به آتش نموده می‌شوند . مراد این است که بامدادان و شامگاهان منزل و مأوای آینده آنان در دوزخ را بدانان نشان می‌دهند . همان گونه که رسول اکرم خبر داده است : إِنَّ أَحَدَکُمْ إِذا مَاتَ عُرِضَ عَلَیْهِ مَقْعَدُهُ بِالْغَداه وَالْعَشِیِّ ، إِنْ کانَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَمِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ ، وَ إِنْ کانَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ فَمِنْ أَهْلِ النَّارِ ، فَیُقالُ هذا مَقْعَدُکَ حَتّی یَبْعَثَکَ اللهُ یَوْمَ الْقَیَامَةِ . « أَشَدَّ الْعَذَابِ » : اضافه صفت به موصوف خود است .
آیه 47
متن آیه :
وَإِذْ یَتَحَاجُّونَ فِی النَّارِ فَیَقُولُ الضُّعَفَاء لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا نَصِیباً مِّنَ النَّارِ
ترجمه :
( خاطر نشان ساز ) زمانی را که در آتش دوزخ ( دوزخیان ) با همدیگر به کشمکش و پرخاشگری می‌پردازند . ضعفاء ( یعنی پیروان دنیوی ) به مستکبران ( یعنی رؤسای دنیوی ) می‌گویند : ما پیروان شما بودیم ، آیا ( هم اینک ای سردمداران ) بخشی از عذاب را به جای ما پذیرا می‌گردید و به گردن می‌گیرید ؟
توضیحات :
« یَتَحَآجُّونَ » : کشمکش می‌کنند . سخنان پرخاشگرانه می‌گویند . بگو مگو می‌کنند . « الضُّعَفَآءُ » : مراد پیروان و مقلّدان دنیوی است . « ألَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا » : مراد رؤساء و سردمداران دنیوی است . « مُغْنُونَ عَنَّا » : ( نگا : ابراهیم / 21 ) .
آیه 48
متن آیه :
قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُلٌّ فِیهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبَادِ
ترجمه :
مستکبران ( پاسخ می‌دهند و ) می‌گویند : ما و شما همگی در این آتش دوزخ هستیم ( و سرنوشت مشترکی داریم ) . خداوند در میان بندگان ( خود عادلانه ) داوری کرده است ( و سهم هر یکی را از عذاب چنان که باید داده است ) .
توضیحات :
« حَکَمَ » : داوری کرده است و دادگاهی و دادرسی نموده است .
آیه 49
متن آیه :
وَقَالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً مِّنَ الْعَذَابِ
ترجمه :
دوزخیان به نگهبانان دوزخ می‌گویند : شما از پروردگارتان درخواست کنید که یک روز ( بلی فقط یک روز ) عذاب را از ما بردارد .
توضیحات :
« أُدْعُوا » : درخواست کنید ( نگا : اعراف / 55 ، غافر / 50 ) . « یُخَفِّفْ » : تخفیف بدهد و کم کند . بردارد .
آیه 50
متن آیه :
قَالُوا أَوَلَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُم بِالْبَیِّنَاتِ قَالُوا بَلَى قَالُوا فَادْعُوا وَمَا دُعَاء الْکَافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلَالٍ
ترجمه :
( نگهبانان دوزخ به آنان ) می‌گویند : آیا پیغمبران شما آیه‌های روشن و دلائل آشکاری را برای شما نمی‌آوردند ؟ می‌گویند : آری . می‌گویند : پس خودتان درخواست کنید ، ولی درخواست کافران ( به جائی نمی‌رسد و بیفایده است و ) جز سردرگمی نتیجه‌ای ندارد .
توضیحات :
« دُعَآءُ » : درخواست ( نگا : فصّلت / 51 ) . « ضَلالٍ » : سردرگمی . ضائع شدن و هدر رفتن . « وَ مَا دُعَآءُ الْکَافِرِینَ إِلاّ فِی ضَلالٍ » : این جمله می‌تواند مقول قول نگهبانان دوزخ و یا این که خدا باشد .
آیه 51
متن آیه :
إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهَادُ
ترجمه :
ما قطعاً پیغمبران خود را و مؤمنان را در زندگی دنیا و در آن روزی که گواهان بپا می‌خیزند یاری می‌دهیم و دستگیری می‌کنیم .
توضیحات :
« الأشْهادُ » : جمع شَهید ، گواهان . از جمله گواهان ، فرشتگان و انبیاء و شهداء هستند ( نگا : هود / 18 ، زمر / 69 ) .
آیه 52
متن آیه :
یَوْمَ لَا یَنفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ وَلَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ
ترجمه :
آن روزی که عذرخواهی ستمگران بدیشان سودی نمی‌رساند ، و نفرین ( و طرد از رحمت خدا ) بهره آنان خواهد بود و سرای بد ( دوزخ ) از آن ایشان خواهد شد .
توضیحات :
« سُوءُ الدَّارِ » : سرای بد . اضافه صفت به موصوف است . « اللَّعْنَةُ » : دوری از رحمت خدا و طرد از لطف‌الله .
آیه 53
متن آیه :
وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْهُدَى وَأَوْرَثْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ الْکِتَابَ
ترجمه :
ما به موسی هدایتهائی ( در مسیر انجام رسالتش ) عطاء کردیم و بنی‌اسرائیل را وارثان کتاب ( تورات ) نمودیم .
توضیحات :
« الْهُدی » : مصدر است و به معنی : هدایت و رهنمود ، یا هدایتها و رهنمودها . مراد از آن ، نبوّت و معجزات و دستورالعملهای زندگی خداپسندانه ، و بالاخره هر چیزی است که با آن ، می‌توان مردمان را به راه یزدان هدایت و راهنمائی کرد و مهمّترین آنها تورات است . « الْکِتَابَ » : مراد تورات ، و یا همه کتابهائی است که بر پیغمبران بنی‌اسرائیل نازل شده است . از قبیل : زبور و صحف و تورات و انجیل .
آیه 54
متن آیه :
هُدًى وَذِکْرَى لِأُولِی الْأَلْبَابِ
ترجمه :
( کتابی که ) راهنما و اندرزگوی خردمندان بود .
توضیحات :
« هُدیً وَ ذِکْری » : مصدر و مفعول له بشمارند ، یعنی : کتاب تورات یا کتابهای آسمانی دیگر را برای راهنمائی و اندرزگوئی در اختیار بنی‌اسرائیل قرار دادیم . یا این که مصدر و به عنوان اسم فاعل ، یعنی هادی و مذکِّر به کار رفته و حال بشمارند که معنی آن در بالا گذشت .
آیه 55
متن آیه :
فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِکَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَالْإِبْکَارِ
ترجمه :
پس ( ای محمّد ! بر اذیّت و آزار کفّار و ناملایمات روزگار ) شکیبائی کن ، چرا که وعده خدا ( در امر کمک به پیغمبران خود و مؤمنان بدیشان ، تخلّف‌ناپذیر و ) حق است . و آمرزش گناهانت را بخواه ، و بامدادان و شامگاهان به سپاس و ستایش پروردگارت بپرداز .
توضیحات :
« إِسْتَغْفِرْ لِذَنبِکَ . . . » : این گونه تعبیرات قرآنی در مورد پیغمبر اسلام و سایر پیغمبران ، اشاره به : ( حَسَنَاتُ الأبْرَارِ ، سَیِّئَاتُ الْمُقَرَّبِینَ ) است . یک لحظه غفلت و یک ترک اولی در مورد انبیاء جائز نیست و باید از آن استغفار کنند ( نگا : محمّد / 19 ، فتح / 2 ، نصر / 3 ) . پیغمبر اسلام نیز به مقتضی بشریّت تصرّفات و اعمالی داشته است که برای افراد عادی خوب و یا چیز ساده‌ای بوده و برای وجود مبارک او گناه و چیز مهمّی محسوب شده است و مورد عتاب پروردگار قرار گرفته است ( نگا : انعام / 33 - 35 ، انفال / 67 و 68 ، توبه / 43 ، 113 ، احزاب / 37 ، تحریم / 1 ، عبس / 1 - 10 ) .
آیه 56
متن آیه :
إِنَّ الَّذِینَ یُجَادِلُونَ فِی آیَاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ إِن فِی صُدُورِهِمْ إِلَّا کِبْرٌ مَّا هُم بِبَالِغِیهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ
ترجمه :
کسانی که بدون دلیلی که ( از سوی خدا ) در دست داشته باشند ، درباره آیات الهی به ستیزه‌گری و کشمکش می‌پردازند ، در سینه‌هایشان جز برتری جوئی نیست و هرگز هم به برتری نمی‌رسند . پس ( از شرّ این گونه افراد خودخواه و برتری طلب ) خود را در پناه خدا دار که او ( سخنان بی‌اساس ایشان را ) می‌شنود و ( توطئه‌های ناجوانمردانه آنان را ) می‌بیند .
توضیحات :
« ءَایَاتِ » : آیه‌های کتاب آسمانی . دلائل و براهین الهی . « إِن فِی صُدُورِهِمْ . . . » : حرف ( إِنْ ) نافیه‌است . « کِبْرٌ » : تکبّر . برتری و ریاست مراد است .
آیه 57
متن آیه :
لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ
ترجمه :
قطعاً آفرینش آسمانها و زمین ( از عدم در آغاز خلقت ) بسی دشوارتر است از آفرینش مردمان ( در پایان این جهان برای شروع زندگی در آن جهان ) و لیکن بیشتر مردمان ( که کفّار و مشرکانند چنین چیزی را درست ) نمی‌دانند .
توضیحات :
« لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ » : این قسمت آیه ، اشاره به سرآغاز آفرینش جهان توسّط یزدان است . « خَلْقِ النَّاسِ » : اشاره به پایان این جهان و آفرینش دوباره مردمان است .
آیه 58
متن آیه :
وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَى وَالْبَصِیرُ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَلَا الْمُسِیءُ قَلِیلاً مَّا تَتَذَکَّرُونَ
ترجمه :
آنان که چشمانشان ( از دیدن حق ) کور است ، با آنان که ( حق را ) می‌بینند ، و کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای نیکو کرده‌اند ، با کسانی که بدکار و بزهکارند یکسان نیستند . امّا شما ( بر اثر خودخواهی و زشتکاری ) کمتر پند می‌گیرید ( و متوجّه حقیقت می‌شوید ) .
توضیحات :
« قَلِیلاً مَا تَتَذَکَّرُونَ » : ( نگا : اعراف / 3 ، نمل / 62 ) .
آیه 59
متن آیه :
إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِیَةٌ لَّا رَیْبَ فِیهَا وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یُؤْمِنُونَ
ترجمه :
روز قیامت قطعاً فرا می‌رسد و شکّی در آن نیست ، ولی بیشتر مردم تصدیق نمی‌کنند .
توضیحات :
« لا رَیْبَ فِیهَا » : تأکید سوم است . یعنی فرا رسیدن قیامت با سه تأکید در جمله همراه است : إِنَّ ، لام لآتِیَةٌ ، و شبه جمله لا رَیْبَ فِیهَا .
آیه 60
متن آیه :
وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ
ترجمه :
پروردگار شما می‌گوید : مرا به فریاد خوانید تا بپذیرم . کسانی که خود را بزرگتر از آن می‌دانند که مرا به فریاد خوانند ، خوار و پست داخل دوزخ خواهند گشت .
توضیحات :
« أُدْعُونِی » : مرا به فریاد خوانید . مرا به کمک بطلبید . رفع نیازمندیها و حلّ مشکلات خود را از من بخواهید . « عِبَادَتی » : عبادت من . عبادت در اینجا به معنی دعاء است ، چرا که دعاء مغز عبادت است همان گونه که رسول اکرم فرموده است : الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبادَةِ . « دَاخِرِینَ » : ( نگا : نحل / 48 ، صافّات / 18 ، نمل / 87 ) .
آیه 61
متن آیه :
اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِراً إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَشْکُرُونَ
ترجمه :
خداوند کسی است که شب را برای شما آفرید تا در آن بیاسائید و بیارامید ، و روز را روشن گردانید ( تا در آن به فعّالیّت و کار و کوشش بپردازید ) . خداوند نسبت به مردم فضل و کرم دارد ، ولیکن بیشتر مردم شکرگزاری نمی‌کنند .
توضیحات :
« لِتَسْکُنُوا فِیهِ » : ( نگا : یونس / 67 ، قصص / 73 ) . « مُبْصِراً » : روشن . تابان ( نگا : یونس / 67 نمل / 86 ) .
آیه 62
متن آیه :
ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ لَّا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ
ترجمه :
آن ( که دهنده نعمتها است ) الله ، پروردگار شما ، و آفریدگار همه اشیاء است و جز او معبودی نیست . پس چگونه ( از عبادت او ) برگردانده می‌شوید و ( از حق ) به کدام سو منحرف گردانده می‌شوید ؟
توضیحات :
« فَأنَّی تُؤْفَکُونَ » : ( نگا : انعام / 95 ، یونس / 34 ، فاطر / 3 ) .
آیه 63
متن آیه :
کَذَلِکَ یُؤْفَکُ الَّذِینَ کَانُوا بِآیَاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ
ترجمه :
کسانی که ( در میان ملّتهای گذشته ) آیات خدا را نمی‌پذیرفته‌اند ، به همین شکل ( زشت و بی‌دلیل ، از حق ) منحرف و رویگردان می‌شده‌اند .
توضیحات :
« یُؤْفَکُ » : استعمال فعل مضارع به جای ماضی ، برای به تصویر کشیدن شکل زشت و ناپسندی است که منحرفان بر آن بوده‌اند ( نگا : المصحف المیسّر ) .
آیه 64
متن آیه :
اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَرَاراً وَالسَّمَاء بِنَاء وَصَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَرَزَقَکُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَتَبَارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ
ترجمه :
خدا آن کسی است که زمین را جایگاه و قرارگاه شما کرد ، و آسمان را به شکل خیمه و خرگاه ساخت ، و شما را شکل بخشید و شکلهایتان را زیبا بیافرید ، و خوراکیهای پاکیزه نصیبتان نمود . آن که چنین ( الطافی ) در حق شما کرده است الله است . پس بالا و والا خداوند تعالی است که پروردگار جهانیان است .
توضیحات :
« قَرَاراً » : قرارگاه . محلّ زندگی . « بِنَآءً » : ساختمان برافراشته . خیمه و خرگاه . با توجّه به معنی اخیر ، کرویّت فضا نیز در مدّ نظر است . « فَتَبَارَکَ اللهُ » : ( نگا : اعراف / 54 ، مؤمنون / 14 ، فرقان / 1 و 10 و 61 ) .
آیه 65
متن آیه :
هُوَ الْحَیُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ
ترجمه :
زنده جاوید او است . جز او خدائی وجود ندارد ، پس او را به فریاد خوانید و عبادت را خاصّ او بدانید . سپاس و ستایش الله را سزا است که پروردگار جهانیان است .
توضیحات :
« الْحَیُّ » : ( نگا : بقره / 255 ، آل‌عمران / 2 ، طه / 111 ، فرقان / 58 ) . « فَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ » : ( نگا : اعراف / 29 ، یونس / 22 ، عنکبوت / 65 ، لقمان / 32 ، زمر / 2 و 11 ، غافر / 14 ) .
آیه 66
متن آیه :
قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَمَّا جَاءنِیَ الْبَیِّنَاتُ مِن رَّبِّی وَأُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ
ترجمه :
بگو : من بازداشته شده‌ام از این که معبودهائی را بجز خدا بپرستم که شما آنها را به فریاد می‌خوانید ، از آن زمانی که آیات روشن و دلائل آشکاری از جانب پروردگار برایم آمده است ، و به من فرمان داده شده است که خاشعانه و خاضعانه تسلیم پروردگار جهانیان گردم .
توضیحات :
« تَدْعُونَ » : ( نگا : انعام / 56 ، اعراف / 37 و 194 و 197 ) . « أُسْلِمَ » : تسلیم شوم . فرمانبردار گردم ( نگا : بقره / 112 ، آل‌عمران / 83 ، نساء / 125 ) .
آیه 67
متن آیه :
هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخاً وَمِنکُم مَّن یُتَوَفَّى مِن قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُّسَمًّى وَلَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ
ترجمه :
خدا کسی است که شما را از خاک می‌آفریند ، سپس ( خاک را ) به منی تبدیل می‌گرداند ، و بعد ( منی را ) به زالو گونه‌ای تبدیل می‌نماید ، و آن گاه به شکل نوزادی ( از شکم مادرانتان ) بیرونتان می‌آورد . بعد ( شما را زنده نگاه می‌دارد ) تا می‌رسید به کمال قوّت خود ، آن گاه پیر می‌شوید - برخی از شما پیش از آن مرحله می‌میرند و ( باز هم شما را زنده نگاه می‌دارد ) تا به وقت معیّن ( اجل تامّ ) می‌رسید . امید است شما ( درسهای عبرت و نشانه‌های قدرتی را که در این احوال و اطوار است ) بفهمید .
توضیحات :
« خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ » : مراد آفرینش ابوالبشر آدم است ، و یا مراد آفرینش یکایک مردمان از خاک از راه تغذیه اشیائی است که در اصل از خاک هستند . « عَلَقَةٍ » : ( نگا : حجّ / 5 ، المؤمنون / 14 ) . « أَجَلاً مُّسَمّیً » : مرگ طبیعی هر شخصی . قیامت . « وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُّسَمّیً وَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ » : اگر مراد از ( أَجَلاً مُّسَمّیً ) قیامت باشد ، معنی این جمله عبارت است از : تا به مدّت معیّن قیامت می‌رسید و حق و حقیقت را چنان که هست فهم می‌کنید ( نگا : المیزان ) .
آیه 68
متن آیه :
هُوَ الَّذِی یُحْیِی وَیُمِیتُ فَإِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُن فَیَکُونُ
ترجمه :
او کسی است که زندگی می‌بخشد و می‌میراند ، و هنگامی که خواست کاری انجام پذیرد ، تنها بدو می‌گوید : باش . پس می‌شود .
توضیحات :
« قَضَی أَمْراً . . . » : ( نگا : بقره / 117 ، آل‌عمران / 47 ، مریم / 35 ) .
آیه 69
متن آیه :
أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ یُجَادِلُونَ فِی آیَاتِ اللَّهِ أَنَّى یُصْرَفُونَ
ترجمه :
مگر نمی‌بینی کسانی که درباره آیات خدا به کشمکش و ستیز می‌پردازند ، چگونه ( از تفکّر و تعقّل حق ) بازگردانده می‌شوند ؟
توضیحات :
« أَنَّی یُصْرَفُونَ » : ( نگا : یونس / 32 ، زمر / 6 ) .
آیه 70
متن آیه :
الَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتَابِ وَبِمَا أَرْسَلْنَا بِهِ رُسُلَنَا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ
ترجمه :
کسانی که کتابهای آسمانی و چیزهائی را که به همراه پیغمبران فرو فرستاده‌ایم تکذیب می‌دارند ، به زودی ( نتیجه شوم کار خود را ) خواهند فهمید .
توضیحات :
« الْکِتَابِ » : قرآن . کتابهای آسمانی به طور کلّی . « مَآ أَرْسَلْنَا » : مراد سائر کتب آسمانی است با توجّه به این که ( الْکِتَابِ ) قرآن باشد . یا منظور وحی و شرائع است با توجّه به معنی دوم ( الْکِتَابِ ) .
آیه 71
متن آیه :
إِذِ الْأَغْلَالُ فِی أَعْنَاقِهِمْ وَالسَّلَاسِلُ یُسْحَبُونَ
ترجمه :
آن زمان که غلّها و زنجیرها در گردن دارند و روی زمین کشیده می‌شوند .
توضیحات :
« الأغْلالُ » : ( نگا : اعراف / 157 ، رعد / 5 ، سبأ / 33 ) . « السَّلاسِلُ » : جمع سِلْسِلَة ، زنجیرها . « یُسْحَبُونَ » : روی زمین کشیده می‌شوند ( نگا : قمر / 48 ) .
آیه 72
متن آیه :
فِی الْحَمِیمِ ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ
ترجمه :
در آب بسیار داغ برافروخته و سپس در آتش تافته می‌گردند .
توضیحات :
« یُسْجَرُونَ » : تمام وجودشان پر از آتش می‌گردد . برافروخته و تافته می‌شوند .
آیه 73
متن آیه :
ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَ مَا کُنتُمْ تُشْرِکُونَ
ترجمه :
آن گاه بدیشان می‌گویند : آن چیزهائی را که انباز خدا می‌کردید ( و می‌پرستیدید ) کجایند ؟
توضیحات :
« کُنتُمْ تُشْرِکُونَ » : انباز خدا می‌دانستید . مراد از انباز قرار دادن ، پرستیدن است .
آیه 74
متن آیه :
مِن دُونِ اللَّهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَل لَّمْ نَکُن نَّدْعُو مِن قَبْلُ شَیْئاً کَذَلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ الْکَافِرِینَ
ترجمه :
( همان انبازهائی که ) غیر از خدا ( می‌پرستیدید ) . می‌گویند : از ما نهان شده‌اند و هدر رفته‌اند ، بلکه اصلاً ما قبلاً ( در دنیا ) چیزی را که ارزش و مقامی داشته باشد ( نپرستیده‌ایم . چیزهائی را که پرستش می‌کرده‌ایم اوهام و خیالاتی بیش نبوده‌اند ) . خدا این چنین کافران را سرگشته می‌سازد .
توضیحات :
« ضَلُّوا » : گم شده‌اند . نهان و پنهان گشته‌اند . « لَمْ نَکُن نَّدْعُو مِن قَبْلُ شَیْئاً » : قبلاً چیزی را نمی‌پرستیده‌ایم . مراد کفّار از این گفتار ، این است که جز خدا هر چه را پرستیده‌اند حقیقت و اصلی نداشته و پنداری بیش نبوده است . الف زائدی در رسم‌الخطّ قرآنی در آخر ( نَدْعُو ) است .
آیه 75
متن آیه :
ذَلِکُم بِمَا کُنتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَبِمَا کُنتُمْ تَمْرَحُونَ
ترجمه :
این ( عذابی که در آن هستید ) به سبب شادمانیهای ناپسند و بیجائی است که ( در برابر اموال دنیا ) در زمین می‌کردید ( تا بدانجا که اموال دنیا ، اهوال آخرت را از یادتان برده بود ، و به انجام معاصی و گناهانتان کشانده بود ) و نیز به سبب نازشها و بالشهائی است که ( در برابر انجام بزهکاریها و زشتکاریها ) می‌نمودید ( و ارتکاب معاصی و اقدام به اذیّت و آزار دیگران را نشانه قوت و قدرت و عظمت خود می‌دیدید ) .
توضیحات :
« بِمَا کُنتُمْ تَفْرَحُونَ . . . » : مراد فرح و شادی مذموم است ، مثل شادمانی مغرورانه‌ای که در برابر به دست آوردن اموال و امتعه دنیا برای بعضیها حاصل می‌شود تا بدانجا که آخرت را از یادشان می‌برد و کارشان را به انجام گناهان می‌کشاند ( نگا : آل‌عمران / 188 ، انعام / 44 ، هود / 10 ، قصص / 76 ) یا شادی حاصل از مصیبت و رنج دیگران ( نگا : آل‌عمران / 120 ، توبه / 50 و 81 ) . « بِمَا کُنتُمْ تَمْرَحُونَ » : مراد خُیَلاء و تفاخر و افاده بر مردم است ( نگا : اسراء / 37 ، لقمان / 18 ) .
آیه 76
متن آیه :
ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَکَبِّرِینَ
ترجمه :
( به کافران دستور داده می‌شود ) از درهای دوزخ داخل شوید و جاودانه در آنجا بمانید . جایگاه متکبّران چه بد جایگاهی است .
توضیحات :
« مَثْوَی » : ( نگا : آل‌عمران / 151 ، نحل / 29 ، عنکبوت / 68 ) .
آیه 77
متن آیه :
فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَإِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنَا یُرْجَعُونَ
ترجمه :
( ای محمّد ! ) شکیبا باش . وعده خدا حق است ( و عذاب را گریبانگیر کفّار می‌سازد ) . این عذابی را که ایشان را بدان وعده داده‌ایم ، یا قسمتی از آن را به تو می‌نمایانیم ( و در روزگار حیات تو انجام می‌پذیرد ) یا این که تو را می‌میرانیم و ( تو آن را نخواهی دید . چه آن را ببینی و چه آن را نبینی مهمّ نیست . چرا که ) به سوی ما برگردانده می‌شوند .
توضیحات :
« نَتَوَفَّیَنَّکَ » : تو را می‌میرانم .
آیه 78
متن آیه :
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِکَ مِنْهُم مَّن قَصَصْنَا عَلَیْکَ وَمِنْهُم مَّن لَّمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ وَمَا کَانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذَا جَاء أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَخَسِرَ هُنَالِکَ الْمُبْطِلُونَ
ترجمه :
پیش از تو پیغمبرانی را ( برای رهنمود مردمان ) فرستاده‌ایم . سرگذشت بعضیها را برای تو بازگو کرده و سرگذشت برخیها را برای تو بازگو نکرده‌ایم . هیچ پیغمبری حق نداشته است معجزه‌ای را ( که قوم او پیشنهاد کرده‌اند ) نشان دهد مگر به فرمان خدا . زمانی هم فرمان خدا ( مبنی بر ارائه آن معجزه صادر شده است و پیشنهاد کنندگان ایمان نیاورده‌اند ) دادگرانه داوری شده است . ( بدین معنی که خدا پیغمبران و مؤمنان را نجات داده است ) و آن وقت باطلگرایان ( هلاک و ) زیانمند گشته‌اند .
توضیحات :
« قَصَصْنَا » : بازگو کرده‌ایم . « مَا کَانَ لِرَسُولٍ » : هیچ پیغمبری حق نداشته است . هیچ پیغمبری را نسزیده است . « ءَایَةٍ » : مراد معجزه پیشنهادی دیگران است . « قُضِیَ بِالْحَقِّ » : دادگرانه داوری شده است . یعنی خدا پیغمبران و ایمانداران را از مهلکه نجات داده است و کفّار و معاندان را نابود نموده است ( نگا : هود / 43 و 76 و 101 ) . « هُنَالِکَ » : آنجا . آن وقت . این واژه به عنوان ظرف مکان و ظرف زمان به کار می‌رود ( نگا : آل‌عمران / 38 ، اعراف / 119 ، یونس / 30 ، فرقان / 13 ، احزاب / 11 ) . « فَإِذَا جَآءَ أَمْرُ اللهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنَالِکَ الْمُبْطِلُونَ » : معنی دیگر این بخش از آیه چنین است : هنگامی که فرمان خدا صادر شد و قیامت بپا شد ، دادگرانه داوری می‌گردد ، و آنجا باطلگرایان زیانمند می‌گردند .
آیه 79
متن آیه :
اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَنْعَامَ لِتَرْکَبُوا مِنْهَا وَمِنْهَا تَأْکُلُونَ
ترجمه :
خدا کسی است که چهارپایان را برای شما آفریده است تا سوار برخی از آنها شوید و برخی از آنها را بخورید .
توضیحات :
« جَعَلَ » : آفریده است ( نگا : نحل / 5 ) .
آیه 80
متن آیه :
وَلَکُمْ فِیهَا مَنَافِعُ وَلِتَبْلُغُوا عَلَیْهَا حَاجَةً فِی صُدُورِکُمْ وَعَلَیْهَا وَعَلَى الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ
ترجمه :
و برای شما در آنها منافع زیاد و قابل توجّه دیگری است ( همچون : شیر ، پشم ، پوست ، و غیره ) و منظور دیگر ( از آفرینش آنها ) این بوده است که بر آنها سوار شوید و به مقاصدی که در دل دارید برسید ( مانند حمل بار و تفریح و سیاحت و غیره ) . و بر چهارپایان ( که وسیله مسافرت در خشکی هستند ) و روی کشتیها ( که وسیله مسافرت در دریا هستند ، کالای شما و خود ) شما حمل می‌شوید .
توضیحات :
« مَنَافِعُ » : نکره بودن این واژه ، برای بیان اهمّیّت و کثرت است . « حَاجَةً فِی صُدُورِکُمْ » : نیازی که در دل دارید . مراد حمل بارها و رسیدن به مکانهای دور ، و شاید مقاصد و استفاده‌های تفریحی همچون گردش و مسابقات باشد .
آیه 81
متن آیه :
وَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ فَأَیَّ آیَاتِ اللَّهِ تُنکِرُونَ
ترجمه :
خداوند نشانه‌های ( قدرت و عظمت ) خود را ( در آفاق و انفس ) به شما نشان می‌دهد ( حال بگویید ) کدام یک از نشانه‌های ( قوّت و شوکت ) خدا را می‌توانید انکار کنید ؟
توضیحات :
« ءَایَاتِهِ » : نشانه‌های قدرت و دلائل عظمت او . از قبیل : آفرینش انسان از خاک ، مسأله حیات و ممات ، خلقت آسمانها و زمین ، آفرینش شب و روز ، و چهارپایان و کشتیها .
آیه 82
متن آیه :
أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کَانُوا أَکْثَرَ مِنْهُمْ وَأَشَدَّ قُوَّةً وَآثَاراً فِی الْأَرْضِ فَمَا أَغْنَى عَنْهُم مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ
ترجمه :
آیا در زمین به سیر و سیاحت نپرداخته‌اند تا ببینند سرنوشت کسانی که پیش از ایشان بوده‌اند به کجا کشیده است ( و کارشان به کجا انجامیده است ؟ ) آنان که از اینان نیرومندتر و دارای آثار بیشتری در زمین بوده‌اند ، ولی چیزهائی که فرا چنگ آورده بودند ایشان را ( از عذاب خدا ) رهائی نداد و بدیشان سودی نبخشید .
توضیحات :
« کَانُوا أَکْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ ءَاثَاراً فِی الأرْضِ » : ( نگا : غافر / 21 ) . « فَمَآ أَغْنَی عَنْهُم مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ » : ( نگا : حجر / 84 ، زمر / 50 ) .
آیه 83
متن آیه :
فَلَمَّا جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِندَهُم مِّنَ الْعِلْمِ وَحَاقَ بِهِم مَّا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُون
ترجمه :
هنگامی که پیغمبرانشان آیه‌های روشن و دلائل آشکاری برای ایشان می‌آوردند ، به دانش و معلوماتی که خودشان ( درباره مظاهر دنیا ) داشتند خوشحال و شادان می‌شدند و ( بدان اکتفاء می‌نمودند و علوم و معارف وحی آسمانی را به بازیچه و تمسخر می‌گرفتند ، و سرانجام ) عذابی که توسّط انبیاء از آن بیم داده می‌شدند و ایشان مسخره‌اش می‌دانستند ، آنان را در بر می‌گرفت .
توضیحات :
« حَاقَ بِهِمْ » : ایشان را در بر گرفت . ایشان را فرا گرفت ( نگا : انعام 10 ، هود / 8 ، نحل / 34 ) .
آیه 84
متن آیه :
فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَکَفَرْنَا بِمَا کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ
ترجمه :
هنگامی که عذاب شدید ما را می‌دیدند ، می‌گفتند : به خدای یگانه ایمان داریم و انبازهائی را که به سبب آنها مشرک بشمار می‌آمده‌ایم نمی‌پذیریم و مردود می‌شماریم .
توضیحات :
« بَأْسَنَا » : عذاب شدید و ریشه‌کن کننده ما ( نگا : انعام / 43 و 148 ، اعراف / 4 و 5 و 97 و 98 ) . « بِهِ » : به سبب آن . به علّت پرستش آنها .
آیه 85
متن آیه :
فَلَمْ یَکُ یَنفَعُهُمْ إِیمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبَادِهِ وَخَسِرَ هُنَالِکَ الْکَافِرُونَ
ترجمه :
امّا ایمانشان به هنگام مشاهده عذاب شدید ما ، بدیشان سودی نرسانیده است و نفعی به حالشان نداشته است . این سنّت و شیوه همیشگی خدا در مورد بندگانش بوده است و کافران بدان هنگام زیانبار شده‌اند . ( چرا که سرمایه وجود خود را در بیراهه‌ها هدر داده‌اند و حاصلی جز گناه و رسوائی و عذاب دردناک خدائی فراهم نساخته‌اند ) .
توضیحات :
« سُنَّةَ اللهِ » : شیوه و کارکرد خدا . مراد عدم نفع ایمان به هنگام رؤیت عذاب استیصال است . مفعول مطلق برای عامل محذوف است . یا این که تحذیر است و مفعول به بشمار است یعنی : إِحْذَرُوا سُنَّةَ اللهِ فِی أَعْدآءِ الرُّسُلِ . در رسم‌الخطّ قرآنی با تاء کشیده نوشته شده است . « هُنَالِکَ » : ( نگا : غافر / 78 ) .
تفسیر سوره فصلت برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
سوره فصلت
آیه 1
متن آیه :
حم
ترجمه :
حا . میم . . .
توضیحات :
« حم » : از حروف مقطّعه است ( نگا : بقره / 1 ) .
آیه 2
متن آیه :
تَنزِیلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
ترجمه :
( این کتابی است که ) از طرف خداوند بخشایشگر مهرورز نازل شده است .
توضیحات :
« تَنزِیلُ » : ( نگا : شعراء / 192 ، سجده / 2 ، یس / 5 ، زمر / 1 ، غافر / 2 ) . « الرَّحْمنِ » : واسع الرّحمه . « الرَّحِیمِ » : دائم الرّحمه .
آیه 3
متن آیه :
کِتَابٌ فُصِّلَتْ آیَاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّقَوْمٍ یَعْلَمُونَ
ترجمه :
کتابی است که آیات آن تفصیل و تبیین شده است ( و واضح و روشن گشته است . یعنی ) قرآن که به زبان عربی است ، برای قومی ( فهم معانی آن آسان ) است که اهل دانش باشند .
توضیحات :
« فُصِّلَتْ ءَایَاتُهُ » : آیه‌های آن تفصیل و تبیین شده است . در قالب الفاظ گویا و زیبا و جمله‌بندیهای دلکش و دلربا و با معانی ژرف و رسا ( نگا : اعراف / 52 ، هود / 1 ، انعام / 114 ) . « قُرْءَاناً عَرَبِیّاً » : ( نگا : یوسف / 2 ، طه / 113 ، زمر / 28 ) . « لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ » : برای قومی فهم معانی و درک مقاصد قرآن آسان است که اهل دانش باشند . برای قومی‌آمده است که معانی آن را فهم می‌کنند ، چرا که به زبان ایشان آمده است ( نگا : ابراهیم / 4 ) . می‌تواند متعلّق به ( فصّلت ) یا متعلّق به ( تَنزِیلٌ ) باشد .
آیه 4
متن آیه :
بَشِیراً وَنَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا یَسْمَعُونَ
ترجمه :
قرآن بشارت دهنده ( مؤمنان به نعمتهای فراوان و جاویدان ) و ترساننده ( کافران به عذاب دردناک و سرمدی یزدان ) است . ولی ( تشویق و تهدید قرآن در دل متعصّبان لجوج بی‌اثر است و ) اکثر آنان ( از حق و حقیقت ) رویگردانند و این است که ( روح شنوائی و پذیرائی حقایق را از دست داده‌اند و گوئی که کرند و ) هیچ نمی‌شنوند .
توضیحات :
« بَشِیراً وَ نَذِیراً » : صفت بعد از صفت ( قُرْءَاناً ) ، یا حال کتاب یا آیات است .
آیه 5
متن آیه :
وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِی أَکِنَّةٍ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ وَفِی آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِن بَیْنِنَا وَبَیْنِکَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ
ترجمه :
می‌گویند : دلهایمان در برابر چیزی که ما را بدان می‌خوانی ( که یگانه‌پرستی است ) در میان پوششهائی قرار گرفته است ( و آنچه می‌گوئی بدان نمی‌رسد ) و در گوشهایمان سنگینی است ( و کلام تو را نمی‌شنود ) و میان ما و تو پرده ستبر و مانع بزرگی است ( که نمی‌گذارد ما با تو در یکجا گرد آئیم ) . پس تو ( برابر آئین خود ) عمل کن و ماهم ( برابر آئین خود ) عمل می‌کنیم .
توضیحات :
« أَکِنَّةٍ . . . وَقْرٌ » : ( نگا : انعام / 25 ، اسراء / 46 ، کهف / 57 ) . « فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ » : تو برابر آئین خود عمل کن و ما هم برابر آئین خود و هرگز از تو پیروی نمی‌کنیم . تو برای نابودی ما دست به کار شو و ما هم برای نابودی تو به کار می‌پردازیم . و مبارزه ما با تو ادامه دارد .
آیه 6
متن آیه :
قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَى إِلَیَّ أَنَّمَا إِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ
ترجمه :
بگو : من فقط و فقط انسانی مثل شما هستم ، و به من وحی می‌شود که خداوندگار شما خداوندگار یگانه‌ای بیش نمی‌باشد ، پس راست به سوی او رو کنید و روید ( و پندار و گفتار و کردارتان در مسیر رضای وی باشد ) و از او آمرزش بخواهید . وای به حال مشرکان !
توضیحات :
« بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ » : انسانم همچون شما . انسانی مثل شما هستم ( نگا : ابراهیم / 11 ، کهف / 110 ، اسراء / 93 ) . « إِنَّمَآ إِلهُکُمْ إِلهٌ وَاحِدٌ » : نائب فاعل ( یُوحی ) است « فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ » : اعمال خود را محض رضای خدا انجام دهید و طاعت و عبادتتان برای او باشد و بس .
آیه 7
متن آیه :
الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ
ترجمه :
مشرکانی که به پاکسازی خود نمی‌پردازند و آنان به آخرت هم ایمان ندارند .
توضیحات :
« لایُؤْتُونَ الزَّکَاةَ » : به پاکسازی خود از لوث شرک نمی‌پردازند و به کارهای خیر دست نمی‌یازند . مراد از زکات ، پاکسازی و انفاق در راه کارهای خیر است که موجب پاکیزگی نفس و پاک کردن صفحه دل از آلودگیها است . چرا که از یک سو این سوره مکّی است و در مکّه قانون زکات اصطلاحی که از فروع اسلام است وضع نشده است ، و از دیگر سو زکات بر مؤمن واجب است ؛ نه بر کافر و مشرک ، تا از صفات رذیله مشرکان بشمار آید . برخی هم آن را همان زکات اصطلاحی می‌دانند و کفّار و مشرکان را موظّف به فروع شریعت می‌دانند ( نگا : أضواء البیان ) .
آیه 8
متن آیه :
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ
ترجمه :
مسلّماً کسانی که ایمان می‌آورند و کارهای شایسته و بایسته انجام می‌دهند ، اجر و پاداش ناگسیختنی دارند .
توضیحات :
« غَیْرُ مَمْنُونٍ » : غیرمنقطع و ناگسیختنی ( نگا : هود / 108 ، ص / 54 ) . برخی هم آن را کم‌نشدنی و کاستی نپذیرفتنی ، بدون منت ، و بی‌حساب معنی نموده‌اند .
آیه 9
متن آیه :
قُلْ أَئِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَاداً ذَلِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ
ترجمه :
بگو : آیا به آن کسی که زمین را در دو روز آفریده است ایمان ندارید ، و برای او همگونها و انبازهائی قرار می‌دهید ؟ او ( علاوه از این که آفریدگار زمین است ) آفریدگار جهانیان هم می‌باشد .
توضیحات :
« خَلَقَ الأرْضَ » : مراد از خلق زمین ، تقدیر وجود و آفرینش بالقوّه آن است . چرا که آفرینش زمین همراه با آفرینش همه کائنات بوده و خود قطعه ناچیزی از مجموعه کائنات است ( نگا : انبیاء / 30 ) . این هم در قرآن غریب نیست . مثلاً در آفرینش آدم قرآن فرموده است : إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِندَاللهِ کَمَثَلِ ءَادَمَ ، خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُونُ ( آل‌عمران / 59 ) . « خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ » : خواست او را از خاک بیافریند و پیدایش او را مقدّر فرمود . چرا که اگر مراد از « خلق » آفریدن بالفعل باشد نه بالقوّه ، جمله ( کُن فَیَکُونُ ) معنی ندارد ( نگا : التفسیر الواضح ، تفسیر کبیر ) . « یَوْمَیْنِ » : دو روز . مراد دو وقت و دوران است . چرا که قبل از آفرینش آسمان و زمین ، روزی به معنی روز معمولی وجود نداشته است . این دورانها هم شاید هزاران و بلکه میلیونها و میلیاردها سال به طول انجامیده باشد ( نگا : حجّ / 47 ، سجده / 5 ، معارج / 4 ) .
آیه 10
متن آیه :
وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَکَ فِیهَا وَقَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاء لِّلسَّائِلِینَ
ترجمه :
او در زمین بر فراز آن کوههای استواری قرار داد ، و خیرات و برکات زیادی در آن آفرید ، و موادّ غذائی ( مختلف و جوراجور ساکنان ) زمین را به اندازه لازم مقدّر و مشخّص کرد . اینها همه ( اعمّ از خلق زمین و ایجاد کوهها و تقدیر اقوات ) روی هم در چهار روز کامل به پایان آمد ، بدان گونه که نیاز نیازمندان و روزی روزی‌خواهان را برآورده کند ( و کمترین کم و زیادی در آن نباشد ) .
توضیحات :
« رَوَاسِیَ » : ( نگا : رعد / 3 ، حجر / 19 ، نحل / 15 ) . « بَارَکَ » : پر خیر و برکت باد . نعمتها و منافع زیادی را پدید آورد . « قَدَّرَ » : مقدّر کرد . اندازه‌گیری و پیش‌بینی نمود . « أَقْوَاتَهَا » : خوراکیها و غذاهای مورد نیاز ساکنان روی زمین ، اعمّ از انسانها و حیوانها و گیاهها . « أَرْبَعَةِ أیَّامٍ » : چهار روز . منظور تتمّه چهار روز است . یا به عبارت دیگر ، دو روز برای خلق زمین ، و دو روز برای ایجاد کوهها و تولید خیرات و تقدیر اقوات . نظیر این تعبیر ، در زبان عربی و فارسی نیز وجود دارد . مثلاً اگر گفته شود : از اینجا تا مکّه ده روز طول می‌کشد ، و تا مدینه پانزده روز . یعنی پنج روز فاصله مکّه و مدینه است و ده روز فاصله اینجا تا مکّه . تفاسیر معتبر را در این زمینه مطالعه کردم ، جز این ، رأی دیگری که چنگی به دل بزند و موافق با آیات دیگر قرآن باشد پیدا نکردم . ولی این بنده خدا را عقیده بر این است که : دو روز یا دو دوران مذکور در آیه 9 با دو روز یا دو دوران مذکور در آیه 12 مقارن و همزمانند . چرا که آفرینش آسمانها ، آفرینش زمین را نیز در بر دارد . و چهار روز یا دوران مذکور در آیه 10 خاصّ زمین و مکمّل دو دوران قبلی است که روی هم شش دوران می‌شود . « سَوَآءً » : درست در مدّت چهار روز کامل ، بدون کم یا زیاد . اقوات و موادّ غذائی درست بدان اندازه است که مورد نیاز است . مصدر و مفعول مطلق فعل محذوف ( إِسْتَوَتْ ) یا حال ( اقوات ) است . « السَّآئِلِینَ » : محتاجان و نیازمندان . درخواست‌کنندگان و طالبان . مراد انسان و حیوان و گیاه است . ذکر آن به صورت جمع مذکّر سالم ، از راه تغلیب است . « لِلسَّآئِلِینَ » : متعلّق به ( قَدَّرَ ) یا ( سَوَآءً ) است .
آیه 11
متن آیه :
ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ
ترجمه :
سپس اراده آفرینش آسمان کرد ، در حالی که دود ( گونه ، و به شکل سحابیها در گستره فضای بی‌انتهاء پراکنده ) بود . به آسمان و زمین فرمود : چه بخواهید و چه نخواهید پدید آئید ( و شکل گیرید ) . گفتند : فرمانبردارانه پدید آمدیم ( و به همان صورت درآمده‌ایم که اراده فرموده‌ای ) .
توضیحات :
« ثُمَّ » : سپس . در اینجا برای تأخیر بیانی است نه تأخیر زمانی . یعنی آفرینش آسمانها قبلاً صورت گرفته است و زمین بعد از آن ( نگا : بقره / 29 ، نازعات / 27 - 33 ) . « إسْتَوی إِلی . . . » : قصد کرد . اراده فرمود . « دُخَانٌ » : دود . چه بسا مراد گازها و بخارها باشد که علماء آن را سحابی می‌گویند . « إِئْتِیَا » : پدید آئید و شکل بگیرید . در اینجا خلق تقدیری تبدیل به خلق تکوینی می‌شود و هستی از قوّه به فعل در می‌آید . « أَتَیْنَا » : پدیدار شدیم . پیدا گشتیم . مراد سرعت در اطاعت است . « طَوْعاً أَوْ کَرْهاً » : ( نگا : آل‌عمران / 83 ، توبه / 53 ، رعد / 15 ) .
آیه 12
متن آیه :
فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَأَوْحَى فِی کُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا وَزَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَحِفْظاً ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ
ترجمه :
آن گاه آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز به انجام رساند ، و در هر آسمانی فرمان لازمه‌اش را صادر ( و نظام و تدبیر خاصّی مقرّر ) فرمود ( و مخلوقات و موجودات متناسب با آنجا را آفرید ) . آسمان نزدیک را با چراغهای بزرگی ( از ستارگان درخشان و تابان ) بیاراستیم و ( آن را کاملاً از آفات و استراق سمع شیاطین ) محفوظ داشتیم . این ( امور مذکوره ، اعم از آفرینش جهان هستی و دوران شکل‌گیری و نظم دقیق ، برجوشیده از ) برنامه‌ریزی خداوند بسیار توانا و بس آگاه است .
توضیحات :
« قَضَاهُنَّ » : فعل ( قَضی ) به معنی : به انجام رسانید . به پایان برد . ضمیر ( هُنَّ ) به سماء برمی‌گردد که متضمّن معنی سماوات است . یا به ( سماوات ) بعد از خود برمی‌گردد . در صورت اوّل ( سَبْعَ ) حال ( هُنَّ ) و در صورت دوم تمییز و مفسّر آن است ( نگا : روح المعانی ، بیضاوی ، ابن جُزَیّ ) . « أَمْرَهَا » : کار و بار مربوط به آن را . مخلوقات و موجودات و نظم و نظام آن را . « السَّمَآءَ الدُّنْیَا » ( نگا : صافّات / 6 ) . « مَصَابِیحَ » : چراغها . مراد کواکب است ( نگا : صافّات / 6 ) . « حِفْظاً » : نگاهداری . مفعول مطلق فعل محذوف ( حَفِظْنَا ) است که عطف بر فعل ( زَیَّنَّا ) است . در اصل چنین‌است : وَ حَفِظْنَاحِفْظاً . « ذلِکَ تَقْدِیرُ . . . » : ( نگا : انعام / 96 ، یس / 38 ) . یادآوری : خداوند در هفت مورد قرآن ، ادوار خلقت آسمانها و زمین را شش دوره ذکر فرموده‌اند ( نگا : اعراف / 54 ، یونس / 3 ، هود / 7 ، فرقان / 59 ، سجده / 4 ، ق / 38 ، حدید / 4 ) .
آیه 13
متن آیه :
فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنذَرْتُکُمْ صَاعِقَةً مِّثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ
ترجمه :
اگر ( مشرکان مکّه از پذیرش ایمان ) رویگردان شدند ، بگو : شما را از صاعقه‌ای همچون صاعقه عاد و ثمود می‌ترسانم .
توضیحات :
« صَاعِقَةً » : جرقّه عظیم الکتریسیته است که در میان قطعه ابری که بار مثبت دارد با زمین که بار منفی دارد ایجاد می‌شود . صدای مهیب و زمین لرزه شدیدی را به همراه دارد .
آیه 14
متن آیه :
إِذْ جَاءتْهُمُ الرُّسُلُ مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ قَالُوا لَوْ شَاء رَبُّنَا لَأَنزَلَ مَلَائِکَةً فَإِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ
ترجمه :
زمانی ( صاعقه گریبانگیر قوم عاد و ثمود شد ) که پیغمبران از پیش رو و پشت سر ( و از هر سو و جهات دیگر ) به نزدشان آمدند ( و به عناوین مختلف و به شیوه‌های گوناگون پندشان دادند و ارشادشان کردند و گفتند : ) جز خدا را پرستش نکنید . پاسخ دادند که : اگر خدا می‌خواست پیغمبرانی روانه دارد فرشتگانی را ( به عنوان پیغمبر ) فرو می‌فرستاد ( نه انسانهائی مانند خود ما ) . ما قطعاً به آن چیزهائی باور نداریم که با خود آورده‌اید .
توضیحات :
« إِذْ » : معمول صاعِقَة است . « مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ » مراد از هر سو و با هر شیوه است . ( نگا : احقاف / 21 ) .
آیه 15
متن آیه :
فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ
ترجمه :
و امّا قوم عاد در زمین به ناحق بزرگی فروختند ( و مغرورانه ) گفتند : چه کسی از ما قدرت بیشتری دارد ؟ مگر آنان نمی‌دانستند که خداوندی که ایشان را آفریده است از آنان نیرومندتر است ؟ ! آنان ( بر اثر این پندار بی‌اساس ) پیوسته آیه‌های ما را انکار می‌کردند و نمی‌پذیرفتند .
توضیحات :
« إِسْتَکْبَرُوا فِی الأرْضِ بِغَیْرِ حَقٍّ » : به ناحق در زمین بزرگی فروختند و خویشتن را بالاتر از آن دانستند که حقیقت را بپذیرند و ایمان بیاورند . « بِغَیْرِ حَقٍّ » : بدون استحقاق . به ناحق ( نگا : اعراف / 146 ، یونس 23 ، قصص / 39 ) .
آیه 16
متن آیه :
فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی أَیَّامٍ نَّحِسَاتٍ لِّنُذِیقَهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَخْزَى وَهُمْ لَا یُنصَرُونَ
ترجمه :
سرانجام باد تند و پرصدا و سخت سردی را در روزهای شومی به سویشان وزان کردیم ، تا عذاب خوار و پست‌کننده‌ای در زندگی همین دنیا بدیشان بچشانیم . ( تازه این عذاب دنیا است ) و عذاب آخرت خوار و پست‌کننده‌تر ( از عذاب دنیوی ایشان ) است ، و آنان اصلاً ( از سوی کسی ) یاری و کمک نمی‌شوند .
توضیحات :
« صَرْصَراً » : سخت و شدید . پر سر و صدا و هراس‌انگیز . بسیار سرد . « أَیَّامٍ نَّحِسَاتٍ » : روزهای شوم و بد . این تندباد هفت شب و هشت روز پیاپی وزیدن گرفت ( نگا : حاقّه / 7 ) و همچون تنه‌های درختان خرما که از ریشه کنده شده باشند ، انسانها را بلند می‌کرد و به زمین می‌کوبید ( نگا : قمر / 20 ) .
آیه 17
متن آیه :
وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدَى فَأَخَذَتْهُمْ صَاعِقَةُ الْعَذَابِ الْهُونِ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ
ترجمه :
و امّا قوم ثمود ، ما ایشان را رهنمود کردیم ( و راه خیر و راه شر را بدیشان نمودیم ) و آنان کوردلی ( و گمراهی ) را بر هدایت ( و رهنمود الهی ) ترجیح دادند ، و لذا به سبب کارهائی که می‌کردند ، صاعقه عذاب خوارکننده‌ای ایشان را فرو گرفت .
توضیحات :
« الْعَمی » : کوردلی . گمراهی « صَاعِقَةٌ الْعَذَابِ » : اضافه صفت به موصوف است . مثل : مُهْلِکُ الْعَذَابِ ، که در اصل « الْعَذَابُ الْمُهْلِکُ » است ( نگا : قرطبی ) . « الْهُونِ » : مصدر است و به عنوان اسم فاعل یعنی مُهین به کار رفته است . به معنی : خوارکننده و رسواگر ( نگا : انعام / 93 ) .
آیه 18
متن آیه :
وَنَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ
ترجمه :
و کسانی را که مؤمن و متّقی بودند نجات دادیم ( و از عذاب در امان و از دست کفّار متکبّر رهائی بخشیدیم ) .
توضیحات :
. . .
آیه 19
متن آیه :
وَیَوْمَ یُحْشَرُ أَعْدَاء اللَّهِ إِلَى النَّارِ فَهُمْ یُوزَعُونَ
ترجمه :
روزی دشمنان خدا ( یعنی کفّار و مشرکان همه ملّتها ) به سوی آتش دوزخ رانده و بر لبه آن گرد آورده می‌شوند ( و دسته‌های پیشین را نگاه می‌دارند تا گروههای پسین را بدانان ملحق گردانند ) .
توضیحات :
« إِلَی النَّارِ . . . » : ( نگا : زمر / 71 ) . « أَعْدَآءُ اللهِ » : دشمنان خدا . مراد کفّار و مشرکان همه ملّتها از آغاز تا پایان جهان است . « فَهُمْ یُوزَعُونَ » : ( نگا : نمل / 17 و 83 ) .
آیه 20
متن آیه :
حَتَّى إِذَا مَا جَاؤُوهَا شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ
ترجمه :
هنگامی که در کنار دوزخ گرد آمدند ، گوشها و چشمها و پوستهای ایشان بر کارهائی که ( در دنیا ) می‌کرده‌اند ، گواهی می‌دهند .
توضیحات :
« شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ . . » : شهادت اعضاء در آیات متعدّد قرآن مذکور است ( نگا : نور / 24 ، یس / 65 ، فصّلت / 21 و 22 ) ولی نحوه شهادت بر ما مجهول است . آیا خدا درک و شعور و قدرت سخن بدانها می‌دهد ، آثار گناهان بر آنها نقش بسته است ، در آنها ایجاد صوت می‌گردد ، و . . . « سَمْعُهُمْ وَ . . . » : علّت این که سمع مفرد و بقیّه اعضاء جمع ( نگا : بقره / 7 و 20 ، انعام / 46 ، نحل / 108 ) . « جُلُودُ » : پوستها . مراد همه اعضاء است ، و عطف عامّ بر خاصّ است .
آیه 21
متن آیه :
وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَیْنَا قَالُوا أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ
ترجمه :
آنان به پوستهای خود می‌گویند : چرا بر ضدّ ما شهادت دادید ؟ پاسخ می‌دهند : خداوندی ما را به گفتار درآورده است که همه چیز را گویا نموده است ، و همو در آغاز شما را ( از عدم ) آفریده است و ( در پایان زندگی و بعد از ممات ، دوباره جامه حیات به تنتان کرده و برای حساب و کتاب ) به سوی او برگردانده شده‌اید .
توضیحات :
« أَنطَقَ کُلَّ شَیْءٍ » : خدا همه چیز را به گفتار انداخته است . یعنی امروز همه موجودات عالم سخن می‌گویند و اسرار را بازگو می‌کنند . چرا که پرده‌ها از رازها به کنار رفته است ( نگا : / 22 ، طارق / 9 ) . نه‌تنها در قیامت در دنیا هم همه ذرّات عالم به تسبیح و تقدیس خدا مشغول و مأموران رازبگوی خدایند ، و هر ذرّه‌ای صفحه‌ای گویا از تاریخ هستی است . امّا هر یک دارای قلمی دیگر و زبانی دیگرند . امّا چگونه ؟ شما انسانید و نمی‌دانید . « وَ هُوَ خَلَقَکُمْ . . . » : دنباله سخن جلود ، و یا مستأنفه است و فرموده آفریدگار جلود است .
آیه 22
متن آیه :
وَمَا کُنتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَلَا أَبْصَارُکُمْ وَلَا جُلُودُکُمْ وَلَکِن ظَنَنتُمْ أَنَّ اللَّهَ لَا یَعْلَمُ کَثِیراً مِّمَّا تَعْمَلُونَ
ترجمه :
شما اگر گناهانتان را پنهان می‌کردید نه از این جهت بود که از شهادت گوشها و چشمها و پوستهایتان بر ضدّ خودتان بیم داشته باشید ( چرا که اصلاً باور نمی‌کردید روزی اینها به سخن درآیند و بر ضدّ کسی گواهی دهند ) . بلکه گمان می‌بردید خدا بسیاری از اعمالی را که ( مخفیانه ) انجام می‌دهید نمی‌داند .
توضیحات :
« أَن یَشْهَدَ » : از ترس این که شهادت دهد . از این که گواهی دهد . مفعول‌له است . در اصل : مَخَافَةَ أَن یَشْهَدَ . مِنْ أَن یَشْهَدَ . عَنْ أَن یَشْهَدَ .
آیه 23
متن آیه :
وَذَلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنتُم بِرَبِّکُمْ أَرْدَاکُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنْ الْخَاسِرِینَ
ترجمه :
این گمان بدی که درباره پروردگارتان داشته‌اید شما را به هلاکت انداخته است ، و لذا از زمره زیانکاران شده‌اید .
توضیحات :
« ذلِکُمْ » : مبتدا است . « ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنتُم بِرَبِّکُمْ » : بدل از مبتدا است . « أَرْدَاکُمْ » : شما را به هلاکت انداخته و نابود نموده است . خبر مبتدا است ، یا این که ( ظَنُّکُمْ ) و ( أَرْدَاکُمْ ) می‌تواند خبر اوّل و دوم مبتدا باشد .
آیه 24
متن آیه :
فَإِن یَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ وَإِن یَسْتَعْتِبُوا فَمَا هُم مِّنَ الْمُعْتَبِینَ
ترجمه :
اگر آنان شکیبائی کنند ( یا نکنند ، یکسان است و ) آتش دوزخ جایگاه ایشان است ( و راه نجاتی از آن ندارند ) . اگر هم تقاضای رضایت و درخواست عفو ( الهی ) کنند ( به جائی نمی‌رسد و پذیرفته نمی‌شود ) و مورد عفو قرار نمی‌گیرند .
توضیحات :
« إن یَصْبِرُوا . . . » : شبیه این آیه در معنی ( نگا : ابراهیم / 21 ، طور / 16 ) . « مَثْویً » : محلّ اقامت . ( نگا : آل‌عمران / 151 ، نحل / 29 ، عنکبوت / 68 ) . « إِن یَسْتَعْتِبُوا » : اگر طلب رضایت و گذشت کنند ( نگا : نحل / 84 ، روم / 57 ، جاثیه / 35 ) . « الْمُعْتَبِینَ » : اجابت‌شدگان . کسانی که درخواستشان پذیرفته گردد . خوشنودشدگان . برخی ( یَسْتَعْتِبُوا ) را به معنی درخواست ( عُتْبی ) یعنی برگشت به دنیا ، و ( الْمُعْتَبِینَ ) را به معنی برگشت داده‌شدگان به دنیا گرفته‌اند . در این صورت معنی آیه چنین است : اگر کافران بر آتش شکیبائی کنند یا نکنند یکسان است و دوزخ جایگاه ایشان است ، و اگر طلب رجعت و برگشت به دنیا کنند ، درخواست ایشان پذیرفته نمی‌گردد و به دنیا برگردانده نمی‌شوند .
آیه 25
متن آیه :
وَقَیَّضْنَا لَهُمْ قُرَنَاء فَزَیَّنُوا لَهُم مَّا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنَّهُمْ کَانُوا خَاسِرِینَ
ترجمه :
ما برای آنان همنشینان ( زشت‌سیرتی از جنّ و انس ) ترتیب داده‌ایم ( و این دوستان تبهکار ، ایشان را از هر سو احاطه می‌کنند و افکارشان را می‌دزدند و چنان بر آنان چیره می‌شوند ) که کار دنیا و آخرت را در نظرشان می‌آرایند ( و اقدام به محرّمات و ترک عبادات را و همچنین عقاب و عذاب دوزخ را برایشان سهل و ساده جلوه‌گر می‌نمایند . تا بدانجا که به آسانی به گرداب فساد فرو می‌روند ) و فرمان عذاب الهی درباره آنان ثابت و صادر می‌شود و به سرنوشت اقوام گمراهی از جنّ و انسی گرفتار می‌گردند که پیش از ایشان بوده‌اند ( و همچون ایشان کرده‌اند . جملگی ) اینان و آنان مسلّماً زیانبار شده‌اند .
توضیحات :
« قَیَّضْنَا » : آماده کرده‌ایم و تهیّه نموده‌ایم . ترتیب داده‌ایم ( نگا : مریم / 83 و 84 ، زخرف / 36 و 37 ) . « قُرَنَآءَ » : جمع قَرین ، همدم . دوست ، مراد شیاطین انس و جنّ است ( نگا : نساء / 38 ، صافّات / 51 ) . « مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ » : آنچه پیش رو دارند . مراد محرّمات و ضلالات و لذّات و شهوات و زرق و برق دنیا است . « مَا خَلْفَهُمْ » : آنچه پشت سر دارند . مراد امور اخروی است ، از قبیل زندگی دوباره و حساب و کتاب و عقاب و عذاب . البتّه می‌توان ( مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ ) را مربوط به امور اخروی ، و ( مَا خَلْفَهُمْ ) را مربوط به امور دنیوی دانست ( نگا : بقره / 255 ، طه / 110 ، انبیاء / 28 ، حجّ / 76 ) . جمله ( مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ ) ممکن است اشاره به احاطه همه‌جانبه شیاطین انس و جنّ و تزیین آنان هم باشد . « حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ » : فرمان عذاب درباره آنان لازم و ثابت گردید و گرفتار عقاب و عذاب شدند ( نگا : اسراء / 16 ، قصص / 63 ، نمل / 82 ) . « فِی أُمَمٍ » : در میان ملّتهائی که . همراه با ملّتهائی که . جار و مجرور می‌تواند حال ( هم ) و متعلّق به ( کَآئِنِینَ ) محذوف بوده و تقدیر چنین باشد ، کَآئِنِینَ فِی أُمَمٍ . تنوین ( أُمَمٍ ) دالّ بر تکثیر است . واژه ( فی ) می‌تواند به معنی ( مَعَ ) باشد .
آیه 26
متن آیه :
وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ
ترجمه :
کافران ( به همدیگر ) می‌گویند : گوش به این قرآن فرا ندهید ، و در ( هنگام تلاوت ) آن یاوه‌سرائی و جار و جنجال کنید ( تا مردمان هم قرآن را نشنوند و مجال اندیشه درباره مفاهیم آن از ایشان گرفته شود و ) شما پیروز گردید .
توضیحات :
« إلْغَوْا » : یاوه‌سرائی کنید . کارهای بیهوده انجام دهید . مراد بحثهای بیفایده و جار و جنجال و سر و صدا و افسانه‌سرائی و بالاخره همه گفتگوها و کارهائی است که افکار مردم را از محور مقاصد قرآنی منحرف سازد و مجال تفکّر را از آنان سلب کند . « فِیهِ » : در هنگام خواندن قرآن یا تدریس آیات و یا طرح مسائل آن .
آیه 27
متن آیه :
فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا عَذَاباً شَدِیداً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی کَانُوا یَعْمَلُونَ
ترجمه :
ما قطعاً ( جنگ با قرآن را فراموش نمی‌نمائیم و ) به کافران عذاب سختی می‌چشانیم ، و آنان را در برابر بدترین کاری که کرده‌اند ( که مبارزه با قرآن است ) جزا و سزا خواهیم داد .
توضیحات :
« لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی . . . » . مراد دو چیز می‌تواند باشد : الف - مبارزه کافران با قرآن بدترین کار است و در برابر آن کیفر شدید داده می‌شوند . ب - همه کارهای کافران همسان بدترین کارشان محسوب می‌گردد و بدترین مجازاتها بدانها تعلّق می‌گیرد ، همان گونه که همه کارهای مؤمنان همسان بهترین کارشان محسوب می‌شود و بهترین پاداشها بدانها تعلّق می‌گیرد ( نگا : توبه / 121 ، نحل / 96 و 97 ، نور / 38 ، عنکبوت / 7 ، زمر / 35 ) .
آیه 28
متن آیه :
ذَلِکَ جَزَاء أَعْدَاء اللَّهِ النَّارُ لَهُمْ فِیهَا دَارُ الْخُلْدِ جَزَاء بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ
ترجمه :
این ، کیفر دشمنان خدا است که آتش ( سوزان جهنّم ) است . ( امّا نه آتش موقّتی و زودگذر ، بلکه ) سرای همیشگی ایشان در میان آن است . این هم بدان خاطر است که پیوسته آیات ما را ( با وجود علم به واقعیّت آنها ) انکار می‌کرده‌اند .
توضیحات :
« النَّارُ » : آتش دوزخ . عطف بیان یا بدل از ( ذلِکَ ) و یا این که خبرمبتدای محذوف ( هُوَ ) است . « دَارُ الْخُلْدِ » : سرای ماندگاری و جاودانگی . یعنی در دوزخ اقامتگاه همیشگی کفّار است . « جَزَآءً » : مفعول مطلق عامل محذوف ( نگا : اسراء / 63 ) و یا مفعول له است . « جَزَآءً بِمَا کَانُوا بِئَایَاتِنَا یَجْحَدُونَ » : حرف ( ب ) یکم متعلّق به ( جَزَآءً ) و دوم متعلّق به ( یَجْحَدُونَ ) است .
آیه 29
متن آیه :
وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنَا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِیَکُونَا مِنَ الْأَسْفَلِینَ
ترجمه :
کافران ( در میان دوزخ فریاد برمی‌آورند و ) می‌گویند : پروردگارا ! کسانی را از دو گروه انس و جنّ به ما نشان بده که ما را گمراه کرده‌اند ، تا ایشان را زیر پاهای خود بگذاریم و لگدمالشان گردانیم و بدین وسیله از زمره پست‌ترین مردم ( از لحاظ مقام و مکان ) شوند .
توضیحات :
« الأسْفَلِینَ » : پائین‌ترین افراد و پست‌ترین مردم از لحاظ مکانت و منزلت و مقام و مکان . این سخن بیانگر شدّت خشم کافران بر سردستگان و رهبران کفر و معصیت است ( نگا : بقره / 166 و 167 ، سبأ / 31 - 33 ) .
آیه 30
متن آیه :
إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ
ترجمه :
کسانی که می‌گویند : پروردگار ما تنها خدا است ، و سپس ( بر این گفته خود که اقرار به وحدانیّت است می‌ایستند ، و آن را با انجام قوانین شریعت عملاً نشان می‌دهند ، و بر این راستای خداپرستی تا زنده‌اند ) پابرجا و ماندگار می‌مانند ( در هنگام آخرین لحظات زندگی ) فرشتگان به پیش ایشان می‌آیند ( و بدانان مژده می‌دهند ) که نترسید و غمگین نباشید و شما را بشارت باد به بهشتی که ( توسّط پیغمبران ) به شما ( مؤمنان ) وعده داده می‌شد .
توضیحات :
« تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ المَلآئِکَةُ » : مراد نزول فرشتگان به هنگام مرگ انسانها است ( نگا : نساء / 97 ، انفال / 50 ، انعام / 93 ، نحل / 28 و 32 ، محمّد / 27 ) . برخی این بشارتها را دائمی و مستمرّ دانسته و آنها را الهامهای معنوی فرشتگان در گوش جان مؤمنان در همه مراحل زندگی می‌دانند .
آیه 31
متن آیه :
نَحْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الْآخِرَةِ وَلَکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ وَلَکُمْ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ
ترجمه :
( و فرشتگان بدیشان خبر می‌دهند که ) ما یاران و یاوران شما در زندگی دنیا و در آخرت هستیم ، و در آخرت برای شما هرچه آرزو کنید هست ، و هرچه بخواهید برایتان فراهم است .
توضیحات :
« مَا تَدَّعُونَ » : آنچه طلب کنید ( نگا : یس / 57 ) .
آیه 32
متن آیه :
نُزُلاً مِّنْ غَفُورٍ رَّحِیمٍ
ترجمه :
اینها به عنوان پذیرائی از سوی خداوند آمرزگار و مهربان است .
توضیحات :
« نُزُلاً » : ( نگا : آل‌عمران / 198 ، کهف / 107 ، صافّات / 62 ) .
آیه 33
متن آیه :
وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِّمَّن دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحاً وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ
ترجمه :
گفتار چه کسی بهتر از گفتار کسی است که مردمان را به سوی خدا می‌خواند و کارهای شایسته می‌کند و اعلام می‌دارد که من از زمره مسلمانان ( و منقادان اوامر یزدان ) هستم ؟
توضیحات :
« قَوْلاً » : تمییز است . « الْمُسْلِمِینَ » : مسلمانان . کسانی که فرمانبردار اوامر خدا بوده و سرِ بندگی و پرستش را فروتنانه بر آستانه‌اش می‌گذارند .
آیه 34
متن آیه :
وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ
ترجمه :
نیکی و بدی یکسان نیست . ( هرگز بدی را با بدی ، و زشتی را با زشتی پاسخ مگوی . بلکه بدی و زشتی دیگران را ) با زیباترین طریقه و بهترین شیوه پاسخ بده . نتیجه این کار ، آن خواهد شد که کسی که میان تو و میان او دشمنانگی بوده است ، به ناگاه همچون دوست صمیمی گردد .
توضیحات :
« لاتَسْتَوی » : مساوی و برابر و یکسان نیست . « إدْفَعْ » : پاسخ بده ( نگا : مؤمنون / 96 ) . از میان بردار ( نگا : بقره / 251 ، حجّ / 40 ) . « وَلِیٌّ » : دوست . رفیق . « حَمِیمٌ » : گرم . صمیمی . « إدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ » : ( نگا : مؤمنون / 96 ) .
آیه 35
متن آیه :
وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ
ترجمه :
به این خوی ( و خلق عظیم ) نمی‌رسند مگر کسانی که دارای صبر و استقامت باشند ، و بدان نمی‌رسند مگر کسانی که بهره بزرگی ( از ایمان و تقوا و اخلاق ستوده ) داشته باشند .
توضیحات :
« مَا یُلَقَّاهَا » : به این خصلت دست نمی‌یابد و این سفارش را پذیرا نمی‌گردد ( نگا : قصص / 80 ) . ضمیر ( هَا ) به ( خَصْلَة ) یا ( وَصِیَّة ) باز می‌گردد که مستفاد از جمله سابق است . « ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ » : دارای بهره فراوان از خصال حمیده و صفات پسندیده‌ای که منتهی به سعادت دائم می‌گردد ( نگا : قصص / 79 ، انسان / 11 ) .
آیه 36
متن آیه :
وَإِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ
ترجمه :
هرگاه وسوسه‌ای از شیطان ( در این مسیر ) متوجّه تو گردید ( به هوش باش و در مقابل آن مقاومت کن و ) خود را به خداوند بسپار ( و به سایه لطف او پناه بر ) که او بس شنوا و آگاه است ( و تو را می‌پاید و محافظت می‌نماید ) .
توضیحات :
« وَ إِمَّا یَنزَغَنَّکَ . . . » : ( نگا : اعراف / 200 ) .
آیه 37
متن آیه :
وَمِنْ آیَاتِهِ اللَّیْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ
ترجمه :
از نشانه‌های ( قدرت ) خدا ، شب و روز و خورشید و ماه است . برای خورشید و ماه سجده نکنید ، برای خدائی که آنها را آفریده است ، سجده کنید ، اگر واقعاً او را عبادت و پرستش می‌کنید .
توضیحات :
« ءَایَاتِهِ » : نشانه‌های قدرت و ادلّه عظمت او . « إن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ » : اگر واقعاً او را می‌پرستید . اگر می‌خواهید او را عبادت و پرستش کنید .
آیه 38
متن آیه :
فَإِنِ اسْتَکْبَرُوا فَالَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَهُمْ لَا یَسْأَمُونَ
ترجمه :
اگر ( مشرکان ) خود را بزرگتر از آن دیدند ( که به عبادت و پرستش پروردگار بپردازند ، باک مدار . چرا که ) آنان که در پیشگاه پروردگارت منزلت و مکانت دارند ( که فرشتگان مقرّبند ) شب و روز به تسبیح و تقدیس او سرگرمند و به هیچ وجه ایشان ( از این کار ) خسته و درمانده نمی‌گردند .
توضیحات :
« عِندَ رَبِّکَ » : در پیشگاه او هستند . مراد از عندیّت ، یعنی در پیشگاه بودن ، عندیّت مکانی نیست ؛ بلکه عندیّت کرامت و منزلت است ( نگا : قمر / 55 ) . « لا یَسْأَمُونَ » : ملول نمی‌گردند . خسته و درمانده نمی‌شوند ( نگا : بقره / 282 ) .
آیه 39
متن آیه :
وَمِنْ آیَاتِهِ أَنَّکَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیَاهَا لَمُحْیِی الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ
ترجمه :
و از نشانه‌های ( قدرت ) خدا این است که تو زمین را خشک و برهوت می‌بینی ، امّا هنگامی که ( قطره‌های حیات‌بخش ) آب بر آن فرو می‌فرستیم ، به جنبش درمی‌آید و آماسیده می‌گردد ( و بعدها به صورت گل و گیاه و سبزه موج می‌زند ) . آن کس که این زمین خشک و برهوت را زنده می‌کند ، هم او مردگان را نیز ( در قیامت ) زنده می‌گرداند . چرا که او بر هر چیزی توانا است .
توضیحات :
« خَاشِعَةً » : خشک و برهوت . ساکن و بدون حرکت . « إهْتَزَّتْ » : به جنبش درمی‌آید و تکان می‌خورد . « رَبَتْ » : بالا می‌آید و آماسیده می‌گردد . « إهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ . . . » : ( نگا : حجّ / 5 ) . وقتی که آب به عناصر و ذرّات خاک می‌رسد ، در داخل آب حل می‌گردند و جذب دانه‌ها یا ریشه‌های گیاهان می‌شوند و به سلولها و بافتها و اندامهای زنده‌ای تبدیل شده و رشد می‌کنند و افزایش می‌یابند . « مُحْیی » : زنده کننده ( نگا : روم / 50 ) . در رسم‌الخطّ قرآنی با یک یاء نوشته شده است .
آیه 40
متن آیه :
إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیَاتِنَا لَا یَخْفَوْنَ عَلَیْنَا أَفَمَن یُلْقَى فِی النَّارِ خَیْرٌ أَم مَّن یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیَامَةِ اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ
ترجمه :
کسانی که آیات ما را مورد طعن قرار می‌دهند و به تحریف ( حقائق و معانی ) آن دست می‌یازند ، بر ما پوشیده نخواهند بود ( و کیفرشان را خواهیم داد . ) آیا کسی که به آتش دوزخ انداخته می‌شود بهتر است یا کسی که ( در سایه ایمان ) در نهایت امن و امان ، روز قیامت ( به عرصه محشر ) می‌آید ؟ هر کاری که می‌خواهید بکنید ، او می‌بیند هر آنچه را که انجام می‌دهید .
توضیحات :
« یُلْحِدُونَ » : مورد طعن قرار می‌دهند . تحریف می‌کنند . « ءَایَاتِ » : مراد آیات تکوینی کتاب منظور جهان ، یا آیات تشریعی مذکور در کتابهای آسمانی به ویژه قرآن است . « یُلْحِدُونَ فِی ءَایَاتِنَا » : آیات ما را تحریف می‌کنند . آیات ما را مورد طعن قرار می‌دهند . مراد منحرف ساختن مردم با مغالطه و سفسطه از دلائل خداشناسی و نشانه‌های قدرت الهی ، و یا تحریف حقائق و معانی و تغییر عبارات و الفاظ کتابهای آسمانی است . « ءَامِناً » : در امن و امان . مطمئنّ و بی‌دغدغه ، حال است .
آیه 41
متن آیه :
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جَاءهُمْ وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ
ترجمه :
کسانی که قرآن را انکار می‌کنند بدان گاه که به ایشان می‌رسد ، ( بر ما پوشیده نمی‌مانند و سزای آن را می‌بینند ) . قرآن کتاب ارزشمند و بی‌نظیری است .
توضیحات :
« إِنَّ الَّذِینَ . . . » : خبر آن محذوف است . از قبیل : لایُخْفَوْنَ عَلَیْنا . . . لا یَغِیبُ عَنَّآ أَمْرُهُمْ وَ مَا یَقْصِدُونَ . « الذِّکْرِ » : قرآن ( نگا : حجر / 9 ، نحل / 44 ) . « عَزِیزٌ » : ارزشمند . بی‌نظیر . چیره و شکست‌ناپذیر .
آیه 42
متن آیه :
لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ
ترجمه :
هیچ گونه باطلی ، از هیچ جهتی و نظری ، متوجّه قرآن نمی‌گردد . ( نه غلطی و تناقضی در الفاظ و مفاهیم آن است ، و نه علوم راستین و اکتشافات درست پیشینیان و پسینیان مخالف با آن ، و نه دست تحریف به دامان بلندش می‌رسد . چرا که ) قرآن فرو فرستاده یزدان است که با حکمت و ستوده است ( و افعالش از روی حکمت است ، و شایسته حمد و ستایش بسیار است ) .
توضیحات :
« الْبَاطِلُ » : نقطه مقابل حق . مراد : نسخ ، کم و زیاد شدن ، غلط از آب درآمدن ، تناقض مطالب و مفاهیم ، و بالاخره همه چیزهای نادرست و خلاف حقیقت و واقعیّت است . « مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ » : کنایه از همه جانبه بودن است . یعنی از همه جهات خدا قرآن را حفظ می‌کند ( نگا : حجر / 9 ) و از هیچ سو و هیچ طرف و ناحیه ، بطلان و فساد متوجّه آن نگشته و نمی‌گردد . « تَنزِیلٌ » ( نگا : شعراء / 192 ، یس / 5 ، فصّلت / 2 ) .
آیه 43
متن آیه :
مَا یُقَالُ لَکَ إِلَّا مَا قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِن قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِیمٍ
ترجمه :
از طرف ( کافران و منافقان و جاهلان ) چیزی به تو گفته نمی‌شود ، مگر همان چیزهائی که قبلاً به پیغمبران پیش از تو گفته شده است . ( و چنین نسبتهای ناروائی و سخنان نازیبائی بدیشان داده شده است . خلاصه نه دعوت تو به سوی یکتاپرستی مطلب تازه‌ای است ، و نه تهمت و تکذیب مردمان بی‌دین و بی‌ایمان ) . مسلّماً پروردگار تو دارای آمرزش فراوان ( در حق مؤمنان ) و دارای مجازات دردناک ( در حق کافران ) است .
توضیحات :
« مَا یُقَالُ لَکَ إِلاّ مَا . . . » : مراد نسبتهای ناروائی همچون : ساحر ، شاعر ، مجنون ، کاهن ، مفتری ، و دشنامها و سخنان زشت دیگر است ( نگا : مائده / 70 ، یس / 30 ، ذاریات / 39 و 52 ، نحل / 101 ) .
آیه 44
متن آیه :
وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآناً أَعْجَمِیّاً لَّقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آیَاتُهُ أَأَعْجَمِیٌّ وَعَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاء وَالَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ فِی آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَیْهِمْ عَمًى أُوْلَئِکَ یُنَادَوْنَ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ
ترجمه :
چنان که قرآن را به زبانی جز زبان عربی فرو می‌فرستادیم ، حتماً می‌گفتند : اگر آیات آن ( به عربی ) توضیح و تبیین می‌گردید ( چه می‌شد ؟ در این صورت ما آن را روشن و گویا فهم می‌کردیم . و می‌گفتند : ) آیا ( کتاب ) غیر عربی و ( پیغمبر ) عربی ؟ بگو : قرآن برای مؤمنان مایه راهنمائی و بهبودی است . ( ایشان را از راههای گمراهی و سرگشتگی می‌رهاند ، و از بیماریهای شکّ و گمان نجات می‌بخشد ) و امّا برای غیرمؤمنان ، کری گوشهای ایشان و کوری ( چشمان ) آنان است . ( انگار ) آنان کسانیند که از دور صدا زده می‌شوند ( این است که با وجود چشم باز و گوش باز ، منادیگر را چنان که باید نمی‌بیننند ، و ندائی را که معلوم و مفهوم باشد نمی‌شنوند ) .
توضیحات :
« أَعْجَمِیٌّ » : غیر عربی ( نگا : نحل / 103 ، شعراء / 198 ) . « لَوْ لا » : این واژه برای طلب حصول مابعد خود است . ( نگا : کهف / 39 ) . « فُصِّلَتْ » : بیان و روشن می‌گردید . توضیح و تبیین می‌شد . « أَأَعْجَمِیٌّ ؟ » : آیا غیر عربی است ؟ « أَأَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ ؟ » : آیا قرآن به زبان غیرعربی برای پیغمبر عربی زبان آمده است ؟ مراد این است که کافران و مشرکان بیماردل همیشه کارشان ایراد گرفتن و بهانه تراشیدن بود . قرآن که عربی است ، سحر و افسونش می‌خواندند ( نگا : سبأ / 43 ، صافّات / 15 ) و اگر غیرعربی می‌بود ، گنگ و نامفهومش می‌شمردند . « هُدیً وَ شِفَآءٌ » : راهنمائی و بهبودی . راهنما و شفادهنده . « وَقْرٌ » : سنگینی . کری . این واژه می‌تواند خبر مبتدای محذوف باشد ، و معنی آن در بالا گذشت . و یا این که مبتدای مؤخّر بوده ( فِی ءَاذَانِهِمْ وَقْرٌ ) معنی شود : در گوشهایشان کری است . یعنی انگار کرند این است که نمی‌شنوند . « عَمیً » : کوری . کوردلی و گمراهی ( نگا : فصّلت / 17 ) . « عَلَیْهِمْ عَمیً » : کوری است برای اینان . موجب گمراهی آنان است ( نگا : بقره / 26 ) .
آیه 45
متن آیه :
وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ
ترجمه :
ما به موسی کتاب ( آسمانی تورات ) دادیم و در آن ( از طرف بنی‌اسرائیل ) اختلاف گردید ( و دسته دسته و پراکنده شدند . این هم سنّت همیشگی در میان همه ادیان و اقوام است . قوم تو نیز از این قاعده مستثنی نیست ) . اگر سخن پروردگارت از پیش بر این نرفته بود ( که عذاب کافران و مجازات شدید مبطلان تا روز رستاخیز به تأخیر انداخته شود ) در میان ( قوم تو نیز با نابود کردن کافران و بر جای داشتن مؤمنانِ ) ایشان داوری می‌گردید . چرا که آنان درباره قرآن به شکّ و تردید شگفتی گرفتار آمده‌اند ( و از حقیقت فرسنگها به دور افتاده‌اند ) .
توضیحات :
« وَ لَقَدْ ءَاتَیْنَا مُوسی . . . » : این بخش جنبه دلداری پیغمبر را در بر دارد . و آن این که همه اقوام به گروههای مؤمن و غیرمؤمن تقسیم شده‌اند ، و مؤمنان نیز فرقه فرقه و دسته دسته گشته‌اند و مذاهب مختلفی پیدا کرده‌اند . از جمله پیروان موسی که بعضی از ایشان در مدینه بوده مثال محسوسی از این واقعیّت بشمار آمده‌اند و به 73 فرقه تقسیم گشته‌اند ( نگا : التفسیر القرآنی للقرآن ) « لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ . . . » : مراد وعده‌ای است که خدا به پیغمبر داده بود . مبنی بر این که مادام او در میان قوم خود است ایشان را نابود نکند ( نگا : انفال / 33 ) . « لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ » : کار ایشان به پایان می‌رسید و در میانشان داوری می‌گردید . مراد نابودی مشرکان و منکران قرآن است . « مِنْهُ » : درباره قرآن . یادآوری : برخی تمام آیه را راجع به قوم موسی و شکّ ایشان درباره تورات می‌دانند . چرا که این آیه درست با همین عبارت در سوره هود آیه 110 مذکور است و مربوط به موسی و تورات و قوم بنی‌اسرائیل می‌باشد .
آیه 46
متن آیه :
مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَیْهَا وَمَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ
ترجمه :
هر کس که کار نیک بکند به نفع خود می‌کند ، و هر کس که کار بد بکند به زیان خود می‌کند ، و پروردگار تو کمترین ستمی به بندگان نمی‌کند .
توضیحات :
« مَا رَبُّکَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِیدِ » : ( نگا : آل‌عمران / 182 ، انفال / 51 ، حجّ / 10 ) .
آیه 47
متن آیه :
إِلَیْهِ یُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ وَمَا تَخْرُجُ مِن ثَمَرَاتٍ مِّنْ أَکْمَامِهَا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ أَیْنَ شُرَکَائِی قَالُوا آذَنَّاکَ مَا مِنَّا مِن شَهِیدٍ
ترجمه :
آگاهی از وقوع قیامت به خدا بازمی‌گردد و بس ( و کسی جز خدا نمی‌داند قیامت کی خواهد بود ) . هیچ میوه‌ای ( بارور نمی‌شود و ) از غلاف خود بیرون نمی‌آید ( و پوسته خویش را نمی‌شکافد ) ، و هیچ ماده‌ای باردار نمی‌گردد و وضع حمل نمی‌کند ، مگر در پرتو دانش او و با اطّلاع او . روزی خداوند مشرکان را ندا می‌دهد : شریکها و انبازهائی که برای من می‌پنداشتید کجایند ؟ پاسخ می‌دهند و می‌گویند : ما به تو عرض کردیم که کسی از ما گواهی نمی‌دهد ( که تو دارای شریک و انباز هستی ) .
توضیحات :
« إِلَیْهِ یُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ » : ( نگا : اعراف / 187 ، لقمان / 34 ، احزاب / 63 ) . « أَکْمَام » : جمع کِمّ ، غلاف . پوسته . « أُنثی » : ماده . مراد مؤنّث همه جانداران از قبیل : حیوانات و حشرات و پرندگان و انسان است . « ءَاذَنَّاکَ » : به تو اعلام کردیم . به تو عرض کردیم . مراد این است که امروز همه چیز روشن شده است و کسی معتقد به انباز نیست . یا این که مشرکین می‌گویند : ما هرگز به شریک معتقد نبوده‌ایم ( نگا : انعام / 23 ) . « شَهِیدٍ » : گواه .
آیه 48
متن آیه :
وَضَلَّ عَنْهُم مَّا کَانُوا یَدْعُونَ مِن قَبْلُ وَظَنُّوا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ
ترجمه :
و اثری از معبودهائی که قبلاً ( در دنیا ) به فریاد می‌خواندند و می‌پرستیدند نمی‌بینند ، و یقین حاصل می‌کنند که هیچ گریزگاهی و راه فراری ندارند .
توضیحات :
« ضَلَّ » : ناپیدا گردید . گم شد . « ظَنُّوا » : یقین حاصل کردند . در اینجا ظنّ به معنی علم و یقین است . چرا که در صحنه محشر و هنگامه قیامت ، شکّ و گمان معنی ندارد ، و همه چیز معلوم و مشهود است . « مَحِیصٍ » گریزگاه . راه فرار ( نگا : ابراهیم / 21 ) .
آیه 49
متن آیه :
لَا یَسْأَمُ الْإِنسَانُ مِن دُعَاء الْخَیْرِ وَإِن مَّسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُوسٌ قَنُوطٌ
ترجمه :
انسان ( بی‌ایمان ) از طلبیدن دارائی و نعمت سیر نمی‌گردد و خسته نمی‌شود ، ولی زمانی که بلا و سختی و فقر و فاقه بدو رو کرد ، فوراً دلسرد و ناامید می‌گردد ( و از خود و زندگی بیزار و گریزان می‌شود ) .
توضیحات :
« لا یَسْأَمُ » : ملول و خسته نمی‌گردد . « الإِنسَانُ » : مراد انسان کافر و بی‌ایمان است ( نگا : آیات 50 - 54 ) . « دُعَآءِ » : طلبیدن ، به دنبال رفتن . « الْخَیْرِ » : مال و ثروت . دارائی و نعمت و صحّت . « دُعَآءِ الْخَیْرِ » : اضافه مصدر به مفعول خود است . « الشَّرُّ » : فقر و فاقه . بلا و مصیبت . بیماری و تنگی معیشت . « یَؤُوسٌ » : بسیار ناامید . « قَنُوطٌ » : بسیار مأیوس . « یَؤُوسٌ قَنُوطٌ » : هر دو واژه به یک معنی و برای تأکید است .
آیه 50
متن آیه :
وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِّنَّا مِن بَعْدِ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هَذَا لِی وَمَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً وَلَئِن رُّجِعْتُ إِلَى رَبِّی إِنَّ لِی عِندَهُ لَلْحُسْنَى فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِمَا عَمِلُوا وَلَنُذِیقَنَّهُم مِّنْ عَذَابٍ غَلِیظٍ
ترجمه :
اگر ما به چنین انسانی ، به دنبال ناراحتی و زیانی که بدو رسیده است ، از سوی خود مرحمتی ( همچون ثروت و صحّت ) روا داریم ، گستاخانه خواهد گفت : این ( ثروت و صحّت ) حق من است ( و آن را در سایه تلاش و کوشش و علم و دانش خود به دست آورده‌ام ) و اصلاً گمان نمی‌برم که قیامتی در کار باشد . اگر ( به فرض ، قیامتی هم در کار باشد و ) من به سوی پروردگارم برگردم ، حتماً در پیشگاه او دارای مقام و منزلت خوبی هستم ( چرا که ذاتاً محترمم ، و همان گونه که در دنیا خدا گرامیم داشته است و به من قدرت و نعمت داده است ، در آخرت نیز گرامیم می‌دارد و به من عزّت و حرمت می‌بخشد ) ما کافران را مسلّماً از کارهائی که کرده‌اند آگاه خواهیم کرد و حتماً عذاب سخت و زیادی را بدیشان می‌چشانیم .
توضیحات :
« رَحْمَةً » : مراد نعمتهائی همچون ثروت و قدرت است . « ضَرَّآءَ » : زیان و ضرر . ناراحتی و بیماری . « هذَا لِی » : این از خود من است . این در سایه عقل و شعور و علم و کاردانی خودم می‌باشد . « الْحُسْنی » : مراد مقام و منزلت و بهشت است . « غَلِیظٍ » : متراکم . شدید . فراوان ( نگا : هود / 58 ، ابراهیم / 17 ، لقمان / 24 ) .
آیه 51
متن آیه :
وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنسَانِ أَعْرَضَ وَنَأى بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاء عَرِیضٍ
ترجمه :
هنگامی که ما به انسان نعمت دهیم رویگردان ( از دینداری و شکرگزاری ) می‌گردد و تکبّر و غرور می‌ورزد ، و هنگامی که به بلا و گرفتاری و ناراحتی و بیماری دچار گردید ، دعاهای عریض و طویلی سر می‌دهد ( و به شکوه و گلایه می‌پردازد که چرا خدا نعمت خود را از او بازگرفته است و بدو ظلم کرده است ) .
توضیحات :
« أَعْرَضَ » : رویگردان می‌شود . شکرگزاری و چه بسا دینداری را رها می‌کند . « نَئَا بِجَانِبِهِ » : خود را از خداپرستی و دینداری دور می‌کند . تکبّر می‌ورزد و مغرور می‌گردد . شانه‌ها را بالا می‌اندازد که مثل سر را بالا گرفتن نشانه فخرفروشی و استکبار است . مراد از ( جانِب ) خود انسان یا دوش او است ( نگا : روح المعانی ) . « عَرِیضٍ » : وسیع . مراد دراز و فراوان است . البتّه دعای شخص کافر یا سست ایمان ، بدین هنگام جنبه گلایه از خدا و ناشکری دارد و بیشتر جزع و فزعی است بر از دست دادن نعمت و برای عودت دادن آن . یا این که در وقت ثروتمندی متکبّر و مغرور می‌شود ، و در وقت فقر و فاقه متضرّع و زبون ، و در هر دو حالت تنها متوجّه دنیا است . بالاخره دعایش برای دنیا است نه برای خدا .
آیه 52
متن آیه :
قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِن کَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ ثُمَّ کَفَرْتُم بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِی شِقَاقٍ بَعِیدٍ
ترجمه :
( ای محمّد ! ) بگو : به من خبر دهید اگر این ( قرآن ) از سوی خداوند آمده باشد ، و آن گاه شما به آن ایمان نداشته باشید ، چه کسی گمراه‌تر خواهد بود از آن کسی که ( با حق و حقیقت ) سخت در مبارزه و مقابله باشد ؟
توضیحات :
« أَرَأَیْتُمْ » : ( نگا : انعام / 40 و 46 و 47 ، یونس / 50 ) . « شِقَاقٍ » : مخالفت . مقابله . « بَعِیدٍ » : دور از حقیقت . ژرف که مراد همه جانبه و سخت است . « فِی شِقَاقٍ بَعیدٍ » : ( نگا : بقره / 176 ، حجّ / 53 ) .
آیه 53
متن آیه :
سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ
ترجمه :
ما به آنان ( که منکر اسلام و قرآنند ) هرچه زودتر دلائل و نشانه‌های خود را در اقطار و نواحی ( آسمانها و زمین ، که جهان کبیر است ) و در داخل و درون خودشان ( که جهان صغیراست ) به آنان ( که منکر اسلام و قرآنند ) نشان خواهیم داد تا برای ایشان روشن و آشکار گردد که اسلام و قرآن حق است . آیا ( برای برگشت کافران از کفر و مشرکان از شرک ) تنها این بسنده نیست که پروردگارت بر هر چیزی حاضر و گواه است ؟ ( چه حضور و شهادتی از این برتر و بالاتر که با خطّ تکوین ، دلائل قدرت و حکمت خود را بر روی همه ذرّات کائنات و وجود موجودات نگاشته است ؟ ) .
توضیحات :
« الآفَاقِ » : نواحی عالم و اقطار آسمانها و زمین . « أَنَّهُ » : این که قرآن . این که اسلام ( نگا : کشّاف ، مختصر ) . « شَهِیدٌ » : گواه و مطلع . حاضر و ناظر .
آیه 54
متن آیه :
أَلَا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِّن لِّقَاء رَبِّهِمْ أَلَا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطٌ
ترجمه :
آگاه باشید که ایشان درباره ملاقات با پروردگارشان ( برای حساب و کتاب ) در شکّ و تردیدند ( و رستاخیز را باور نمی‌دارند ) . هان بدانید که خدا ( علم و قدرتش ) همه چیز را دربر گرفته است ( و از هر چیزی آگاه و بر هر چیزی‌توانا است ) .
توضیحات :
« مِرْیَةٍ » : شکّ وتردید ( نگا : هود / 17 و 109 ، حجّ / 55 ، سجده / 23 )
تفسیر سوره الشوری برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
سوره شورى
آیه 1
متن آیه :
حم
ترجمه :
حا . میم .
توضیحات :
« حم » : از حروف مقطّعه است ( نگا : بقره / 1 ) .
آیه 2
متن آیه :
عسق
ترجمه :
عین . سین . قاف .
توضیحات :
« عسق » : از حروف مقطّعه است ( نگا : بقره / 1 ) .
آیه 3
متن آیه :
کَذَلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَإِلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ
ترجمه :
خدای نیرومند و فرزانه ، به تو و به کسانی که پیش از تو ( پیغمبر ) بوده‌اند این چنین ( معانی و مقاصدی که در این سوره است ) وحی می‌کند . ( سرچشمه وحی همه جا و همه وقت یکی است که پروردگار جهان است ، و محتوای وحی نیز در اصول و کلّیّات برای جملگی پیغمبران یکی است ) .
توضیحات :
« کَذلِکَ » : همان گونه که در این سوره است . این چنین که می‌بینی . « یُوحِی إِلَیْکَ » : در سایر سوره‌های قرآن به تو وحی می‌کند . « إِلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ » : به سایر پیغمبران کتابهای آسمانی را با همین اصول و کلّیّات وحی کرده است . « اللهُ » : فاعل فعل ( یُوحِی ) است .
آیه 4
متن آیه :
لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ
ترجمه :
آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است ، از آن خدا است ، و او والا و بزرگوار است .
توضیحات :
« لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ . . . » : مجموعه عالم هستی از آن او است .
آیه 5
متن آیه :
تَکَادُ السَّمَاوَاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِی الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ
ترجمه :
( خدا که مالکیّت عالم هستی از آن او است ، بقدری عظیم است که ) آسمانها ( با همه عظمتی که دارند ) نزدیک است ( در برابر جلالت و عظمت او کرنش‌کنان ) از بالا درهم بشکافند . و فرشتگان ( با همه قدرتی که دارند دائماً ) به تسبیح و تقدیس پروردگارشان مشغول و برای کسانی که در زمین هستند درخواست آمرزش می‌کنند . هان ! ( ای انسانِ غافل از اطاعت آسمانها و افلاک و عبادت فرشتگان پاک ! بدان که ) یزدان آمرزگار و مهربان است . ( اگر از سر صدق سر بندگی بر آستانه او بگذاری و دست دعا به سویش برداری ، با عالم علوی هم‌آوا شده‌ای ، و قلم عفو الهی بر گناهانت کشیده می‌شود ) .
توضیحات :
« یَتَفَطَّرْنَ » : از هم می‌شکافند . « مِن فَوْقِهِنَّ » : از قسمت بالای خود . « یَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ » : از هم شکافتن آسمانها به خاطر علوّ شأن و هیبت و عظمت آفریدگار جهان است ( نگا : صفوة‌البیان لمعانی القرآن ، المنتخب ) . بعضی هم شکافتن آسمانها را به خاطر شرک و بت‌پرستی مشرکان می‌دانند و آیات 90 و 91 سوره مریم را هم‌معنی با این آیه می‌شمارند .
آیه 6
متن آیه :
وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَولِیَاء اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ
ترجمه :
افرادی که جز خدا ( کسانی و چیزهای دیگری را ) مددکار و یاور خود می‌گیرند ، خداوند مراقب ایشان است ( و اقوال و افعال آنان را زیر نظر دارد و حساب گفتار و کردارشان را نگاه می‌دارد و در موقع خود کیفر لازم را بدیشان می‌دهد ) و تو مأمور و مسؤول حسابرسی و پاییدن کار و بار آنان نیستی . ( بلکه بر رسولان پیام باشد و بس ) .
توضیحات :
« اللهُ » : مبتدا است . « حَفِیظٌ » : مراقب اعمال و پاینده اقوال ( نگا : انعام / 104 ، هود / 57 و 86 ، سبأ / 21 ) . « وَکِیلٍ » : کسی که کار و بار مردم بدو موکول و واگذار می‌شود ( نگا : انعام / 66 و 102 و 107 ، یونس / 108 ) .
آیه 7
متن آیه :
وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَیْبَ فِیهِ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَفَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ
ترجمه :
این چنین ( روشن و گویا ) قرآن بزرگواری را که به زبان عربی است به تو وحی می‌کنیم تا اهل مکّه و دور و بر آن را ( از خشم خدا و عذاب دوزخ ) بترسانی و ( همه مردمان را ) از روز گردهم‌آیی ( قیامت ) که شکّ و تردیدی در وقوع آن نیست بیم دهی . ( در آن روز ، مردمان دو گروه بیش نیستند ) گروهی در بهشت بسر می‌برند و دسته‌ای در آتش دوزخ .
توضیحات :
« قُرْءَاناً عَرَبِیّاً » : ( نگا : یوسف / 2 ، طه / 113 ، زمر / 28 ، فصّلت / 3 ) . « أُمَّ الْقُری » : مکّه ( نگا : انعام / 92 ) . مراد این نیست که اسلام دین جهانی نیست . بلکه بیان ( امّ القری ) ذکر خاصّ است که در موارد دیگر رسالت جهانی اسلام به طور عام بیان شده است ( نگا : فرقان / 1 ) . « یَوْمَ الْجَمْعِ » : روز گردهمآئی که قیامت است ( نگا : هود / 103 ، تغابن / 9 ، واقعه / 50 ) . « فَرِیقٌ » : دسته . جماعت ( نگا : بقره / 75 و 100 و 101 ، آل‌عمران / 23 ) .
آیه 8
متن آیه :
وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَکِن یُدْخِلُ مَن یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُم مِّن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ
ترجمه :
اگر خدا می‌خواست ، همه مردمان را یک دین و یک آئین می‌کرد ( و به جملگی ایشان یک نوع طرز تفکّر می‌داد و به یک راه رهبری می‌نمود ) امّا خدا ( به انسانها آزادی داده است ، تا در پرتو آن راه یزدان یا راه شیطان را برگزینند ، و بر اثر این انتخاب ، به بهشت یا به دوزخ روند . . . او ) هر که را بخواهد غرق رحمت خود می‌کند ( که مؤمنانند ، و هر که را بخواهد وارد عذاب خود می‌گرداند که کافرانند ) و کافران ( در قیامت ) نه دوستی دارند و نه یاوری .
توضیحات :
« وَ لَوْ شَآءَ اللهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً . . . » : ( نگا : مائده / 48 ، هود / 118 ) . « وَلِیٍّ » : دوست . سرپرست . « نَصِیرٍ » : یاور . مددکار ( نگا : بقره / 107 ) . « الظَّالِمُونَ » : کافران ( نگا : اعراف / 44 ، هود / 18 ) .
آیه 9
متن آیه :
أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاء فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ وَهُوَ یُحْیِی المَوْتَى وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ
ترجمه :
( چنین ستمگران کفرپیشه‌ای خدا را به سرپرستی نمی‌گیرند ) و بلکه جز او را به سرپرستی گرفته‌اند ، در صورتی که سرپرست او است و او مردگان را زنده می‌گرداند و او بر همه چیز توانا است .
توضیحات :
« أَمْ » : بلکه . این واژه برای انتقال از کلام سابق و پرداختن به سرزنش مشرکان به خاطر گزینش سرپرستان جز خدا است ( نگا : بقره / 214 ) . بعضی ( أَمْ ) را برای استفهام انکاری دانسته‌اند . در این صورت معنی آیه چنین است : آیا آنان جز خدا کسانی و چیزهائی را به سرپرستی گرفته‌اند ؟ در حالی که سرپرست تنها او است ، و او است که مردگان را زنده می‌کند ، و او است که بر هر چیزی توانا است .
آیه 10
متن آیه :
وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِن شَیْءٍ فَحُکْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبِّی عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ
ترجمه :
در هر چیزی که اختلاف داشته باشید ، داوری آن به خدا واگذار می‌گردد ( و کتاب قرآن قانون دادگاه یزدان است و در پرتو آن کشمکشها باید فیصله پیدا کند ) . چنین داوری خدا است که پروردگار من است و من بدو پشت می‌بندم ، ( و برای قضاوت در منازعات ، و رفع اختلافات ، و حل مشکلات ) به ( کتاب ) او مراجعه می‌کنم .
توضیحات :
« فَحُکْمُهُ إِلَی اللهِ » : داوری آن به خدا واگذار می‌گردد . مراد مراجعه به قرآن و رهنمود گرفتن از آن است . البتّه پس از قرآن ، مراجعه به سنّت نبوی است ( نگا : نساء / 59 ) . « أُنِیبُ » : مراجعه می‌کنم ( نگا : هود / 88 ، رعد / 27 ، زمر / 54 ) .
آیه 11
متن آیه :
فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجاً یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ
ترجمه :
او آفریننده آسمانها و زمین است . او شما را به صورت مرد و زن ، و چهارپایان را به شکل نر و ماده درآورده است و بدین وسیله بر آفرینش شما ( انسانها و تولید و تکثیر نسل حیوانها ) می‌افزاید . هیچ چیزی همانند خدا نیست ( و نه او در ذات و صفات به چیزی از چیزهای آسمان و زمین می‌ماند ، و نه چیزی از چیزهای آسمان و زمین در ذات و صفات بدو می‌ماند ) و او شنوا و بینا است ( و پیوسته بر کارگاه جهان نظارت می‌نماید ، و از جمله زاد و ولد انسانها و حیوانها را می‌پاید ) .
توضیحات :
« مِنْ أَنفُسِکُمْ » : از جنس و نوع خودتان ( نگا : نحل / 72 ، روم / 21 ) . « مِنَ الأنْعَامِ أزْوَاجاً » : از جنس و نوع چهارپایان ماده‌هائی را آفریده است . « یَذْرَؤُکُمْ » : شما را به وفور می‌آفریند . از ماده ( ذَرْء ) به معنی آفریدن و پراکندن ( نگا : انعام / 136 ، نحل / 13 ، مؤمنون / 79 ، اعراف / 179 ) . در اینجا مراد تولید نسل و تکثیر مثل و تداوم وجود است . ضمیر ( کم ) خطاب به انسان است و از راه تغلیب شامل چهارپایان هم می‌باشد . « فیهِ » : با آن . یعنی به وسیله این کار که تدبیر یا خلق جفتها است . واژه ( فیهِ ) به معنی ( بِهِ ) است ( نگا : معانی القرآن ) و استعمال آن بدین شکل اشاره دارد به این که چنین تدبیری و یا آفرینشی انگار منبع افزایش و معدن پخش است ( نگا : قاسمی ) . « لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ » : این قسمت از آیه ، بیانگر این واقعیّت است که خدا در ذات و صفات جدای از مخلوقات است . مثلاً او محیط بر هر چیز است ( نگا : نساء / 126 ، فصّلت / 54 ) و انسانها غیرمحیط . مفاهیم آسان و سخت ، دور و نزدیک ، و گذشته و حال و آینده ، اوّل و آخر ، ظاهر و باطن ، و . . . نسبت به خدا معنی ندارد ( نگا : بقره / 20 ، آل‌عمران / 29 ، حدید / 3 ) ولی در مورد غیر خدا ثابت است .
آیه 12
متن آیه :
لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ
ترجمه :
کلیدهای آسمانها و زمین در دست او است . برای هر کس که بخواهد روزی را فراوان و یا کم می‌گرداند . او از همه چیز کاملاً آگاه است .
توضیحات :
« مَقَالِیدُ » : کلیدها . ( نگا : زمر / 63 ) . « یَقْدِرُ » : تنگ می‌گرداند . کم و ناچیز می‌نماید ( نگا : رعد / 26 ، اسراء / 30 ، قصص / 82 ) .
آیه 13
متن آیه :
شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَى الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ
ترجمه :
خداوند آئینی را برای شما ( مؤمنان ) بیان داشته و روشن نموده است که آن را به نوح توصیه کرده است و ما آن را به تو وحی و به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نموده‌ایم ( به همه آنان سفارش کرده‌ایم که اصول ) دین را پابرجا دارید و در آن تفرّقه نکنید و اختلاف نورزید . این چیزی که شما مشرکان را بدان می‌خوانید ( که پابرجا داشتن اصول و ارکان دین است ) بر مشرکان سخت گران می‌آید . خداوند هر که را بخواهد برای این دین برمی‌گزیند و هر که ( از دشمنانگی با دین دست بکشد و ) به سوی آن برگردد ، بدان رهنمودش می‌گرداند .
توضیحات :
« شَرَعَ » : بیان داشته است . روشن نموده است . « الَّذِی » : ذکر چنین موصولی اشاره به اهمّیّت دین اسلام دارد که جامع همه اصول و ارکان ادیان آسمانی است . چرا که ( الَّذِی ) در میان موصولات اصل ، و آئین اسلام نیز در میان ادیان خدا اصل است . « یَجْتَبِی إِلَیْهِ » : برای تبلیغ دین به عنوان پیغمبر برمی‌گزیند . برای گزینش دین خود انتخاب می‌نماید ، مرجع ضمیر ( ه ) خدا یا دین خدا است . « یَهْدی إِلَیْهِ » : به سوی خود یا آئین خود هدایت می‌کند . مرجع ضمیر ( ه ) باز هم خدا یا دین خدا است . « یُنِیبُ » : ( نگا : غافر / 13 ) .
آیه 14
متن آیه :
وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى لَّقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ
ترجمه :
( پیروان پیغمبران پیشین ، درباره دین ) گروه گروه و دسته دسته نشده‌اند ( و راه اختلاف در پیش نگرفته‌اند ) مگر بعد از علم و آگاهی ( از برنامه و اصول و ارکان دین و پی بردن به حقّانیّت آئین ) . و این تفرقه‌جوئی تنها به خاطر ستمگری و کجروی در میان خودشان بوده است . اگر فرمانی از سوی پروردگارت صادر نشده بود که آنان تا سرآمد معیّنی ( که قیامت است ، زنده و آزاد ) باشند ، میانشان ( با مجازات و نابودی ) داوری می‌گردید . آنانی که ( در روزگار تو اهل کتاب بشمارند و ) کتابهای آسمانی بعد از گذشتگان به دستشان رسیده است ، درباره آنها دچار شکّ و گمان توأم با بدبینی و سوءظنّ شده‌اند . ( والاّ اگر به کتابهای خود ایمان کامل داشتند ، پی می‌بردند که تو حقیقةً فرستاده خدائی ) .
توضیحات :
« مَا تَفَرَّقُوا » : فرقه فرقه و دسته دسته نشده‌اند و اختلاف پیدا نکرده‌اند ( نگا : بیّنه / 4 ) . « الْعِلْمُ » : آگاهی ، مراد دلائل صحیح و براهین یقینی بر حقّانیّت دین و آئینی است که خدا بدیشان ابلاغ فرموده بوده است . « لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ . . . » : ( نگا : یونس / 19 ، هود / 110 ، طه / 129 ، فصّلت / 45 ) « مِن بَعْدِهِمْ » : بعد از اسلاف و گذشتگان . « مُرِیبٍ » : به شکّ و تردید اندازنده ( نگا : هود / 62 و 110 ، ابراهیم / 9 ، سبأ / 54 ، فصّلت / 45 ) .
آیه 15
متن آیه :
فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّکُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ لَا حُجَّةَ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنَا وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ
ترجمه :
تو نیز مردمان را به سوی آن ( آئین واحد الهی دعوت کن که اسلام است ) و آن گونه که به تو فرمان داده شده است ( بر دعوت مردمان به دین یزدان ماندگار باش و در این راه ) ایستادگی کن و از خواستها و هوسهای ایشان پیروی مکن ، و بگو : من به هر کتابی که از سوی خدا نازل شده باشد ایمان دارم ، و به من دستور داده شده است که در میان شما دادگری کنم . خدا پروردگار ما و پروردگار شما است . اعمال ما از آن ما است ( نه از آن شما ) و اعمال شما از آن شما است ( نه از آن ما ، و هر کسی در مقابل کارهایش مسؤول است ) . میان ما و شما خصومت و مجادله‌ای نیست ( چرا که حق را بیان و آشکار کردم و از این به بعد نیازی به جدال و استدلال نمی‌باشد ) . خداوند ( سرانجام در قیامت در یکجا ) ما را جمع خواهد کرد ، و بازگشت ( همه در آن روز ، برای داوری و حساب و کتاب ) به سوی او است ( و هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت ) .
توضیحات :
« فَلِذلِکَ » : به سوی آن آئین یگانه آسمانی که دین همه انبیاء پیشین بوده و اسلام نام دارد . برای رفع آن اختلافات ملّتها . لام ( لِذلِکَ ) به معنی ( إِلی ) و یا برای تعلیل است . « حُجَّةً » : دلیل آوردن . جدال کردن .
آیه 16
متن آیه :
وَالَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ
ترجمه :
کسانی که درباره ( دین ) خدا به مخاصمه و مجادله می‌پردازند و ( علیه آن ) دلیل و برهان ( بی‌اساس و پوسیده ) ذکر می‌کنند ، آن هم زمانی که ( به سبب وضوح و روشنی ، از سوی مردم ) پذیرفته شده است ، خصومت آنان بیهوده و دلائل و براهین ایشان در پیشگاه پروردگارشان باطل و ناپذیرفتنی است ، و خشم شدید ( خدا در قیامت ) گریبانگیرشان می‌گردد و عذاب سختی خواهند داشت .
توضیحات :
« یُحَآجُّونَ فِی اللهِ » : درباره دین خدا به ستیز می‌پردازند و استدلالهای بی‌اصل و اساسی بیان می‌دارند . « لَهُ » : مرجع ضمیر ( هُ ) می‌تواند ( الله ) یا پیغمبر و یا دین باشد ( نگا : آلوسی ) . « حُجَّتهُمْ » : دلیل و برهانشان . ستیز و جدالشان . « دَاحِضَةٌ » : باطل و زائل ( نگا : کهف / 56 ، غافر / 5 ) .
آیه 17
متن آیه :
اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ وَالْمِیزَانَ وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ
ترجمه :
خدا است که کتاب ( قرآن ) را نازل کرده‌است که مشتمل بر حق و حقیقت است ( و جنبه ذهنی و پنداری ندارد ، و در قرآن ، برای ارزیابی ارزشها ، ضوابط و قواعد ) و معیار و میزان ایجاد کرده است . تو چه می‌دانی ، شاید قیامت نزدیک باشد ( و هرچه زودتر به حساب همگان رسیدگی شود ) .
توضیحات :
« الْمِیزَانَ » : معیار و میزان ارزیابی و ارزشها . مراد قواعد و ضوابطی است که در قرآن ، یا در کتابهای آسمانی دیگر گنجانده شده است و جداکننده حق از باطل است ( نگا : حدید / 25 ) . مراد از انزال میزان در اینجا ، ایجاد آن و رهنمود بدان است . « قَرِیبٌ » : علّت مذکّر آمدن قَریبٌ ، بدان خاطر است که در اصل خبر ( إتیان ) است که مضاف محذوفی است . یا این که به‌معنی ذاتُ قُرْبٍ بوده و از باب تامِرو لابِن می‌باشد ( نگا : اعراف / 56 ) .
آیه 18
متن آیه :
یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَیَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلَا إِنَّ الَّذِینَ یُمَارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ
ترجمه :
کسانی که به قیامت ایمان ندارند ، در فرا رسیدن آن شتاب می‌ورزند ( و مسخره‌کنان بیان می‌دارند : این قیامتی که شما می‌گویید ، کی خواهد آمد ؟ ) و امّا کسانی که ایمان آورده‌اند ، به سبب ( اعتقاد به وقوع ) آن در خوف و هراسند و می‌دانند که قیامت حق است ( و چه دیر و چه زود قطعاً فرا می‌رسد ) . هان ! مسلّماً کسانی که نسبت به قیامت شکّ و تردید دارند و ( تمسخرکنان درباره آن ) به جدال و ستیز می‌پردازند ، در گمراهی سخت ژرف و بسیار دور ( از راستای راه رستگاری ) قرار دارند .
توضیحات :
« یَسْتَعْجِلُ بِهَا » : زود فرا رسیدن قیامت را خواستارند . البتّه کافران و مشرکان از روی استهزاء و تمسخر چنین تقاضائی داشته‌اند . « مُشْفِقُونَ مِنْهَا » : از آن می‌ترسند . به سبب قیامت ترسان و هراسانند . مراد این است که برای حفظ خود از عذاب و شر و بلای آن ، به عبادات و حسنات دست می‌یازند و عمرشان را در تلاش و کوشش و پرستش بسر می‌برند ( نگا : مؤمنون / 60 ) . « یُمَارُونَ » : می‌ستیزند و کشمکش می‌کنند . در شکّ و تردید بسر می‌برند ( نگا : روح المعانی ، نمونه ) .
آیه 19
متن آیه :
اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبَادِهِ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ وَهُوَ الْقَوِیُّ العَزِیزُ
ترجمه :
خداوند نسبت به بندگانش بسیار لطف و مرحمت دارد ، و به هر کس که خود بخواهد روزی می‌رساند ( و بدو نعمت فراوان می‌دهد و خوبی می‌کند ) ، و او نیرومند و چیره است ( و قادر بر انجام هر کاری ، و وفای به عهدها و وعده‌های خویش است ) .
توضیحات :
« لَطِیفٌ » : کسی که دارای لطف و مرحمت بسیار است . کسی که بس دقیق و آگاه است . « یَرْزُقُ مَن یَشَآءُ » : منظور توسعه روزی و نعمت است ، والاّ همگان روزی‌خواران یزدانند ( نگا : رعد / 26 )
آیه 20
متن آیه :
مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَمَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا نُؤتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِن نَّصِیبٍ
ترجمه :
( گروهی برای آخرت کشت می‌کنند و گروهی برای دنیا ) . هرکس که کشت آخرت را بخواهد ، به کشت او فزونی و برکت می‌دهیم ، و هر کس که کشت دنیا را بخواهد ، مقداری از دنیا بدو می‌دهیم ، و دیگر در آخرت کمترین بهره‌ای ندارد .
توضیحات :
« حَرْثَ » : کشت‌وکار ( نگا : بقره / 71 و 205 و 223 ، آل‌عمران / 14 و 117 ) . مراد متاع و کالا و خوشیها است . « مِنْهَا » : از دنیا . حرف ( مِنْ ) برای تبعیض است و بیانگر مقدار اندک و بخش ناچیزی است . « مِن نَّصِیبٍ » : هیچ بهره‌ای . حرف ( مِنْ ) و نکره آمدن ( نَصِیبٍ ) هر دو برای تأکید نفی است .
آیه 21
متن آیه :
أَمْ لَهُمْ شُرَکَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّینِ مَا لَمْ یَأْذَن بِهِ اللَّهُ وَلَوْلَا کَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ
ترجمه :
شاید آنان انبازها و معبودهائی دارند که برای ایشان دینی را پدید آورده‌اند که خدا بدان اجازه نداده است ( و از آن بی‌خبر است ؟ ) اگر این سخنِ قاطعانه و داورانه ( خدا ، مبنی بر مهلت کافران و تأخیر قیامت تا وقت معیّن آن ) نبود ، میانشان ( با اهلاک کافران و ابقاء مؤمنان ) داوری می‌گردید ( و دستور عذاب دنیوی یا اخروی صادر می‌گشت و مجالی به کافران نمی‌داد . در عین حال آنان نباید این حقیقت را فراموش کنند که ) قطعاً ستمگران عذاب دردناکی دارند .
توضیحات :
« أَمْ » : آیا . شاید که . بلکه ( نگا : بقره / 214 ) « شَرَعُوا » : قانونگذاری کرده‌اند . پی افکنده‌اند . پدید آورده‌اند . « الْفَصْلِ » : حکم کردن . فیصله دادن . جدا کردن حق از باطل . مراد همان چیزی است که در آیه 14 همین سوره از آن سخن رفته است .
آیه 22
متن آیه :
تَرَى الظَّالِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا کَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِی رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الکَبِیرُ
ترجمه :
ستمکاران ( کفرپیشه ) را ( در روز قیامت ) خواهی دید که از ( کیفر ) کارهائی که کرده‌اند سخت بیمناکند ، ولی ( عذاب و عقاب ) آن حتماً ایشان را فرو می‌گیرد ، و کسانی را خواهی دید که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند ، در باغهای بهشت بسر می‌برند و هرچه بخواهند نزد پروردگارشان برایشان فراهم است . واقعاً فضل بزرگ و لطف سترگ این است .
توضیحات :
« الظَّالِمِینَ » : کافرین . « هُوَ » : کیفر کارهائی که کرده‌اند . وبال . « وَاقِعٌ بِهِمْ » : بدیشان می‌رسد و ایشان را فرا می‌گیرد . « رَوْضَاتِ » : باغهای خرم و سرسبز . « الْفَضْلُ » : عطیه . لطف .
آیه 23
متن آیه :
ذَلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى وَمَن یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ
ترجمه :
این همان چیزی است که خداوند بندگان خود را بدان نوید می‌دهد ، بندگانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند . بگو : در برابر آن ( همه نعمت که در پرتو دعوت اسلام به شما خواهد رسید ) از شما پاداش و مزدی نمی‌خواهم جز عشق و علاقه نزدیکی ( به خدا ) را ( که سود آن هم عاید خودتان می‌گردد ) . هر کس کار نیکی انجام دهد ، بر نیکی عمل او می‌افزائیم ( و دست کم یک خوبی را ده خوبی بشمار می‌آوریم ) . خداوند آمرزگار و شکرگزار است ( و گناهان بندگان را می‌بخشد و کارهای خوبشان را به بهترین وجه پاداش می‌دهد ) .
توضیحات :
« عَلَیْهِ » : در برابر آن همه فضل و لطفی که در آخرت نصیب مؤمنان نیکوکار می‌شود . در برابر تبلیغ رسالت و رنج دعوت . « إِلاّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی » : مگر شور و شوق تقرّب به خدا با انجام حسنات و دوری از سیّئات . یعنی آنچه از شما می‌خواهم در پیش گرفتن راه خدا است ( نگا : فرقان / 57 ) . « الْقُرْبی » : تقرّب . « یَقْتَرِفْ » : کسب کند . به دست آورد . « حُسْناً » : زیبائی . « نَزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْناً » : بر زیبائی حسنه او می‌افزائیم . یعنی آن را جزای مضاعف می‌دهیم و ده برابر و بیشتر بشمار می‌آوریم ( نگا : انعام / 160 ، بقره / 261 ) .
آیه 24
متن آیه :
أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً فَإِن یَشَأِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلَى قَلْبِکَ وَیَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَیُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ
ترجمه :
آیا می‌گویند : ( محمّد ) بر خدا دروغ و افتراء بسته است ( و خدا بدو چیزی وحی نکرده است و زائیده اندیشه خود را به او نسبت داده است ؟ ) اگرخدا بخواهد بر دل تو مهر می‌نهد ( و قدرت حفظ آیات خود را از تو می‌گیرد ) . خداوند با سخنان ( قرآنی ) خود باطل را از میان برمی‌دارد و حق را پابرجا می‌دارد . مسلّماً او بسیار آگاه از همه چیزهائی است که در درون سینه‌ها است .
توضیحات :
« أَمْ » : یا . آیا . بلکه . « یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ » : بر دل تو مهر می‌زند و از دریافت آیات و حفظ قرآن محرومت می‌کند . مراد بیان قدرت مطلقه خدا و دلداری رسول است . « یَمْحُ » : اصل آن ( یَمْحُو ) و فعل مضارع مرفوع است ، و عربها گاهی برای تخفیف واو یا یاء را از آخر فعل مضارع حذف می‌کنند . در رسم‌الخطّ قرآنی واو را ننوشته‌اند . مانند : یَدْعُ الإِنسَانُ بِالشَّرِّ ( اسراء / 11 ) . وَ سَنَدْعُ الزَّبَانِیَةَ : ( علق / 18 ) . ذکر واژه ( الله ) به دنبال آن ، و ذکر فعل مضارع مرفوع ( یُحِقُّ ) با وجود عطف بر آن ، نشانه‌های دیگری بر این امر است . « بِکلّماتِهِ » : با سخنان خود . مراد وحی آسمانی و آیات قرآنی است . « إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ » : ( نگا : آل‌عمران / 119 و 154 ، مائده / 7 . . . ) .
آیه 25
متن آیه :
وَهُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ وَیَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ
ترجمه :
تنها خدا است که توبه را از بندگانش می‌پذیرد ، و گناهان را می‌بخشد ، و آنچه را انجام می‌دهید می‌داند .
توضیحات :
« یَعْفُو » : در رسم‌الخطّ قرآنی ، الف زائدی به دنبال دارد .
آیه 26
متن آیه :
وَیَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَیَزِیدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَالْکَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ
ترجمه :
و دعا و درخواست کسانی را اجابت می‌کند که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند ، و از فضل خود بدیشان بیشتر ( از آن چیزهائی که درخواست نموده‌اند و به فکرشان نیامده است ) عطاء می‌کند . امّا کافران ( به جای لطف و احسان یزدان ) عذاب سخت و شدیدی دارند .
توضیحات :
« مِن فَضْلِهِ » : از روی لطف و مرحمت خود . از نعمت و عطیّه خود .
آیه 27
متن آیه :
وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَلَکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ
ترجمه :
اگر خداوند رزق و روزی را برای همه بندگانش ( بدان گونه که خودشان می‌خواهند ) توسعه و گسترش دهد ، قطعاً در زمین سرکشی و ستمگری می‌کنند ، و لذا بدان اندازه که خود می‌خواهد روزی را می‌رساند . چرا که او بندگانش را می‌بیند و با ( اوضاع و احوال ) ایشان کاملاً آشنا است .
توضیحات :
« بَسَطَ » : گسترش داد . فراوان کرد . « لَبَغَوْا » : قطعاً سرکشی و نافرمانی می‌کنند . حتماً ستمگری می‌نمایند . « یُنَزِّلُ » : مراد از تنزیل رزق ، تهیّه کردن و در اختیار قرار دادن آن است « بِقَدَرٍ » : به اندازه معیّن . به مقدار لازم ( نگا : حجر / 21 ، مؤمنون / 18 ، قمر / 49 ) .
آیه 28
متن آیه :
وَهُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَیَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ
ترجمه :
و او است که باران را می‌باراند بعد از آن که ( مردمان از بارش آن ) ناامید می‌گردند ، و رحمت خود را می‌گستراند ( و دامنه باران را به اینجا و آنجا می‌کشاند و فراگیرش می‌گرداند ) . او سرپرست ستوده ( بندگان و عهده‌دار پسندیده کارهای ایشان ) است .
توضیحات :
« الْغَیْثَ » : باران ( نگا : لقمان / 34 ، حدید / 20 ) « قَنَطُوا » : مأیوس و نومید گشتند . مراد ناامیدی مردمان از نیامدن باران و خشکی زمین ، و به پایان رسیدن فصل آن است . « رَحْمَتَهُ » : لطف و مرحمت خود . مراد ثمرات و محصولات حاصل از باران است . ( رَحْمَة ) را باران هم معنی کرده‌اند ( نگا : اعراف / 57 ، فرقان / 48 ، نمل / 63 ) .
آیه 29
متن آیه :
وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا یَشَاءُ قَدِیرٌ
ترجمه :
برخی از نشانه‌های ( پی بردن به خدا و قدرت ) او ، آفرینش آسمانها و زمین و همه جنبندگانی است که در آن دو پدیدار و پراکنده کرده است ، و او هر وقت که بخواهد می‌تواند آنها را گرد آورد .
توضیحات :
« خَلْقُ » : آفرینش . آفریده‌ها . « بَثَّ » : پخش و پراکنده کرده است . مراد پدید آوردن و افزایش و پراکندن است . « دَآبَّةٍ » : جنبنده . این واژه شامل انسانها و موجودات ریز ذرّه‌بینی و حیوانات غول‌پیکر و تمام چیزهای زنده می‌باشد . ( نگا : بقره / 164 ، انعام / 38 ، فاطر / 45 ) . « مَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَآبَّةٍ » : این آیه و آیه 49 سوره نحل ، با صراحت بیان می‌دارند که در پهنه آسمان نیز جنبندگان زنده موجود و فراوانند . « جَمْعِهِمْ » : گرد آوردن ذوی‌العقول ، یعنی انسانها ، برای حساب و کتاب قیامت . مراد گرد آوردن انسانها ( نگا : نساء / 87 ، انعام / 12 ، مرسلات / 38 ) و سایر حیوانات ( تکویر / 5 ) در هنگامه قیامت است . « هُوَ عَلَیا جَمْعِهِمْ إذَا یَشَآءُ قَدِیرٌ » : برخی این جمله را دالّ بر این می‌دانند که چه بسا روزی و روزگاری ، موجودات ذوی‌الشعور آسمانها و زمین با یکدیگر تماس حاصل کنند و جهانیان با یکدیگر ارتباط پیدا نمایند .
آیه 30
متن آیه :
وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ
ترجمه :
آنچه از مصائب و بلا به شما می‌رسد ، به خاطر کارهائی است که خود کرده‌اید . تازه خداوند از بسیاری ( از کارهای شما ) گذشت می‌کند ( که شما از آنها توبه نموده‌اید و یا با کارهای نیک آنها را از نامه اعمال زدوده و پاک کرده‌اید ) .
توضیحات :
« بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ » : ( نگا : نساء / 79 ، انفال / 53 ) . « یَعْفُو » : در رسم‌الخطّ قرآنی الف زائدی به دنبال دارد . « کَثِیرٍ » : مراد گناهان فراوانی است که انسان مرتکب می‌گردد ( نگا : نحل / 61 ، فاطر / 45 ) . از مردمان زیادی صرف نظر می‌کند ( نگا : شوری / 34 ) . یادآوری : قاعده « ارتکاب گناه موجب ابتلاء بلا است » هرچند حتمی و قطعی است ، ولی در دنیا مُطّرد و همگانی نیست ، و استثناهائی وجود دارد . بلاها برای بعضیها آزمایش الهی است ، و گاهی در فراسوی آنها حکمتهائی نهفته است که از دید انسانها پنهان است . به هر حال انسان در مقابل هر کاری که می‌کند ، پاداش یا پادافره خود را می‌گیرد . اگر هم در این جهان که دار مکافات جزئی است ، به خاطر استدراج و املاء و دیگر چیزها جزا و سزائی نبیند ، در آخرت که دار مکافات کلّی است ، قطعاً جزا و سزای کامل می‌بیند .
آیه 31
متن آیه :
وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَمَا لَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ
ترجمه :
شما هرگز نمی‌توانید ( از چنگال قدرت خداوند ) در زمین ( فرار کنید و خدای را از دستیابی به خود ) ناتوان سازید ، و سوای خدا هیچ گونه سرپرست و یاوری ندارید ( تا به کمک شما بشتابند و شما را از مصائب و بلایای نازله برهانند ) .
توضیحات :
« مَآ أَنتُم بِمُعْجِزِینَ » : شما نمی‌توانید درمانده و ناتوان کنید و به ستوه بیاورید ( نگا : انعام / 134 ، یونس / 53 ، توبه / 2 و 3 ) .
آیه 32
متن آیه :
وَمِنْ آیَاتِهِ الْجَوَارِ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلَامِ
ترجمه :
و از جمله نشانه‌های ( شناخت خدا و قدرت ) او کشتیهائی است همچون کوهها که بر صفحه دریاها به حرکت درمی‌آیند .
توضیحات :
« الْجَوارِی » : جمع جَارِیَة ، کشتیهای روان . صفت به جای موصوف استعمال شده که ( سُفُن ) است و در اصل السُّفُنُ الْجَوارِی است . در رسم‌الخطّ قرآنی یاء آخر جَواری برای تخفیف حذف شده است . « أَعْلام » : جمع عَلَم ، کوهها .
آیه 33
متن آیه :
إِن یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیحَ فَیَظْلَلْنَ رَوَاکِدَ عَلَى ظَهْرِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ
ترجمه :
اگر خداوند بخواهد باد را از وزیدن می‌اندازد و کشتیها بر روی دریاها متوقّف می‌گردند . قطعاً در این ( حرکت بادها ، جریان کشتیها ، آفرینش دریاها بدین وسعت و ویژگیهای آبها ، و نظم و نظامی که بر امور حکمفرما است ) دلائل روشنی ( بر وجود خدا ) است برای هر کس که بسیار شکیبا و بسیار سپاسگزار باشد .
توضیحات :
« یُسْکِنْ » : ساکن می‌کند . از وزیدن می‌اندازد . « یَظْلَلْنَ » : می‌مانند . می‌شوند . « رَوَاکِدَ » : جمع راکِدَة ، ثابت . ساکن . برجای و بیحرکت .
آیه 34
متن آیه :
أَوْ یُوبِقْهُنَّ بِمَا کَسَبُوا وَیَعْفُ عَن کَثِیرٍ
ترجمه :
یا اگر بخواهد کشتیها را به خاطر کارهائی که سرنشینان آنها مرتکب شده‌اند ، نابود می‌سازد ، و از بسیاری گذشت می‌کند ( و مردمان زیادی را می‌بخشد و از مجازات برکنار می‌دارد ) .
توضیحات :
« یُوبِقْهُنَّ » : کشتیها را هلاک می‌سازد . مراد از کشتیها سرنشینان کشتیها است . یعنی ذکر محلّ و مراد حالّ است ؛ و یا جنبه مجازی دارد ، مثل : إِسْأَلِ الْقَرْیَةَ ( نگا : یوسف / 82 ) . فعل ( یُوبِقْ ) از ماده ( وبق ) به معنی هلاک است ( نگا : کهف / 52 ) . « کَثِیرٍ » : بسیاری از مردم .
آیه 35
متن آیه :
وَیَعْلَمَ الَّذِینَ یُجَادِلُونَ فِی آیَاتِنَا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ
ترجمه :
( خداوند چنین می‌کند تا مؤمنان عبرت گیرند ) و تا کافرانی که به مخالفت آیات ما برمی‌خیزند و آنها را نمی‌پذیرند بدانند که هیچ گریزگاه و پناهگاهی ( از دست عذاب خدا ) ندارند ( و پیوسته در دسترس قدرت اویند ) .
توضیحات :
« یَعْلَمَ » : منصوب به ( أَنْ ) محذوف است و تأویل به مصدر می‌گردد و عطف بر مجموع جمله شرطیّه ، یا عطف بر علّت مقدّری می‌شود . یعنی : لِیَنتَقِمَ مِنْهُمْ وَ یَعْلَمَ الَّذِینَ . « مَحِیصٍ » : گریزگاه . پناهگاه ( نگا : نساء / 121 ، ابراهیم / 21 ، فصّلت / 48 ) .
آیه 36
متن آیه :
فَمَا أُوتِیتُم مِّن شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ
ترجمه :
آنچه به شما داده شده است ، متاع ( زودگذر و فناپذیر ) زندگی دنیا است ( و در اصل برق جهان ، شعله‌ای در برابر باد ، حبابی بر سطح آب ، و غباری در مسیر طوفان است ) . ولی آنچه ( از پاداشها و مواهبی که ) نزد خدا است بهتر و پایدارتر برای کسانی است که ایمان آورده باشند و بر پروردگارشان توکّل کرده باشند .
توضیحات :
« مَآ أُوتِیتُمْ » : چیزهائی که به شما عطا شده است . « مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا » : کالا و توشه زندگی دنیا است نه زاد آخرت « خَیْرٌ وَ أَبْقی » : ( نگا : طه / 73 و 131 ، قصص / 60 ) .
آیه 37
متن آیه :
وَالَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ
ترجمه :
و کسانیند که از گناهان بزرگ ، و اعمال بسیار زشت و ناپسند می‌پرهیزند ، و هنگامی که خشمناک می‌گردند ( زمام اختیار از دست نمی‌دهند و پرت و پلا نمی‌گویند و آلوده گناه نمی‌شوند ، و بلکه نفس خود را مهار می‌کنند و بخشم آورندگان را ) می‌بخشند .
توضیحات :
« کَبَآئِرَ الإِثْمِ » : گناهان کبیره ( نگا : نساء / 31 ) . گناهان کبیره گناهانی است که از آنها بیم داده شده ، و یا این که حدّ و تعزیری در برابر آنها واجب گشته است ( نگا : صفوة‌البیان لمعانی القرآن ) . « الْفَوَاحِشَ » : گناهانی است که بسیار زشت و پلشت باشند ( نگا : مرجع سابق ) . بسیاری ( کَبَآئِرَ الإِثْمِ ) را گناهان کبیره ، و ( الْفَوَاحِشَ ) را شرک و زنا و هرگونه گناهی دانسته‌اند که دارای حدّ باشد . عطف ( الْفَوَاحِشَ ) بر ( کَبَآئِرَ الإِثْمِ ) عطف خاصّ بر عام است . « یَغْفِرُونَ » : می‌بخشند . گذشت می‌کنند .
آیه 38
متن آیه :
وَالَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ
ترجمه :
و کسانیند که دعوت پروردگارشان را پاسخ می‌گویند ، و نماز را چنان که باید می‌خوانند ، و کارشان به شیوه رایزنی و بر پایه مشورت با یکدیگر است ، و از چیزهائی که بدیشان داده‌ایم ( در کارهای خیر ) صرف می‌کنند .
توضیحات :
« أَمْرُهُمْ شُورَیا بَیْنَهُمْ » : کار و بارشان شورائی است . مهمترین مسأله اجتماعی همان اصل « شوری » است و یک برنامه عمومی و همگانی مسلمانان است .
آیه 39
متن آیه :
وَالَّذِینَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنتَصِرُونَ
ترجمه :
و کسانیند که اگر ستمی بدیشان شد ، خویشتن را یاری می‌دهند ( و زیر بار ظلم نمی‌روند ) .
توضیحات :
« الْبَغْیُ » : ظلم و تعدّی . « یَنتَصِرُونَ » : یاری می‌طلبند . به یاری یکدیگر می‌شتابند .
آیه 40
متن آیه :
وَجَزَاء سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ
ترجمه :
( ولی از آنجا که یاری کردن نباید از مسیر مساوات و عدالت خارج شود و به انتقامجوئی و کینه‌توزی و تجاوز از حدّ منتهی گردد ، باید توجّه داشته باشند که ) کیفر هر بدی ، کیفری همسان آن است . اگر کسی ( به هنگام قدرت ، برای هدایت گمراهان و استحکام پیوندهای اجتماعی از بدکار ) گذشت کند ( و میان خود و میان او ) صلح و صفا به راه اندازد ، پاداش چنین کسی با خدا است . خداوند قطعاً ظالمان را دوست نمی‌دارد .
توضیحات :
« إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ » : این نکته قابل ذکر است که تسلیم شونده ظلم ، و دفاع‌کننده از ظلم ، و کننده ظلم ، و کمک‌کننده ظلم ، همه محکوم و بزهکارند .
آیه 41
متن آیه :
وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِکَ مَا عَلَیْهِم مِّن سَبِیلٍ
ترجمه :
بر کسانی که پس از ستمی که بر آنان رفته است انتقام می‌گیرند ، ( و برابر تعدّی و ظلمی که بدیشان شده است ، خصم را سرکوب می‌سازند ) عتاب و عقابی نیست .
توضیحات :
« إنتَصَرَ » : ( نگا : شوری / 39 ) . در اینجا مراد انتقام گرفتن است . « ظُلْمِهِ » : اضافه مصدر به مفعول خود است . « مِن سَبِیلٍ » : راهی برای مؤاخذه . مراد عتاب و عقاب است .
آیه 42
متن آیه :
إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَیَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِکَ لَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ
ترجمه :
بلکه عتاب و عقاب متوجّه کسانی است که به مردم ستم می‌کنند و در زمین به ناحق سرکشی می‌آغازند . چنین کسانی دارای عذاب دردآور و دردناکی هستند .
توضیحات :
« یَبْغُونَ » : سرکشی می‌کنند .
آیه 43
متن آیه :
وَلَمَن صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ
ترجمه :
کسی که ( در برابر ظلم دیگران ) شکیبائی کند و ( زمام اختیار را از دست ندهد ، و با وجود قدرت ، از ستمگر ) درگذرد ( ولی بداند که این عمل باعث گستاخی ظالم نمی‌گردد ، این کار او ) از زمره کارهائی است که باید بر آن عزم را جزم کرد و بر آن ماندگار شد .
توضیحات :
« لَمِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ » : ( نگا : آل‌عمران / 186 ، لقمان / 17 )
آیه 44
متن آیه :
وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن وَلِیٍّ مِّن بَعْدِهِ وَتَرَى الظَّالِمِینَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ یَقُولُونَ هَلْ إِلَى مَرَدٍّ مِّن سَبِیلٍ
ترجمه :
کسی که خدا گمراهش سازد ، بغیر از خدا یار و یاوری ندارد ( تا او را مدد کند و او را در قیامت از عذاب برهاند . ای مخاطب ، آن روز ) ستمگران کفرپیشه را خواهی دید که وقتی چشمانشان به عذاب می‌افتد خواهند گفت : ( پروردگارا ) آیا راهی برای برگشت ( به جهان و جبران گذشته‌ها ) وجود دارد ؟
توضیحات :
« لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ » : هنگامی که چشمانشان به عذاب افتاد و در کنار آن قرار گرفتند ( نگا : انعام / 27 ) . « مِن بَعْدِهِ » : سوای او . غیر از او . « مَرَدٍّ » : رجوع و برگشت ( نگا : رعد / 11 ، روم / 43 ) .
آیه 45
متن آیه :
وَتَرَاهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا خَاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنظُرُونَ مِن طَرْفٍ خَفِیٍّ وَقَالَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ الْخَاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلَا إِنَّ الظَّالِمِینَ فِی عَذَابٍ مُّقِیمٍ
ترجمه :
آنان را خواهی دید که ( به کنار آتش برده می‌شوند و ) به آتش نموده می‌شوند ، در حالی که بر اثر مذلّت و خواری کز کرده‌اند و بهم آمده‌اند و زیر چشمی مخفیانه ( به آتش ) می‌نگرند ! ( در این هنگام ) مؤمنان می‌گویند : واقعاً زیانکاران کسانیند که در روز قیامت ( سرمایه گرانبهای وجود ) خود را و اهل و عیال خود را از دست داده باشند ! هان ! ( ای مردمان ! همه بدانید که از این به بعد ) ستمگران کفرپیشه در عذاب دائم خواهند بود .
توضیحات :
« عَلَیْهَا » : بر آتش . مرجع ضمیر ( ها ) نار محذوف است و از قرینه کلامی پیدا است « یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا » : ( نگا : احقاف / 20 و 34 ، غافر / 46 ) . « خَاشِعِینَ » : فروتنان . مراد بهم آمدگان و کزکردگان است . « طَرْفٍ » : چشم . « مِنْ » : با . « مِن طَرْفٍ خَفِیٍّ » : زیرچشمی . با گوشه چشم . دزدانه و مخفیانه . « أَهْلِیهِمْ » : أَهْلُونَ و أَهْلِینَ ، اهل و عیال و خانواده است . « مُقِیمٍ » : دائم . همیشگی .
آیه 46
متن آیه :
وَمَا کَانَ لَهُم مِّنْ أَوْلِیَاء یَنصُرُونَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن سَبِیلٍ
ترجمه :
آنان یاوران و دوستانی ندارند که ایشان را در برابر ( عذاب ) خدا یاری و کمک کنند . خدا هر که را گمراه سازد ، او راهی ( برای نجات ) ندارد .
توضیحات :
« یَنصُرُونَهُم مِّن دُونِ اللهِ » : ایشان را برای نجات از عذاب الهی یاری دهند . بجز خدا کسی ندارند که ایشان را یاری و کمک کند .
آیه 47
متن آیه :
اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ یَوْمٌ لَّا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ مَا لَکُم مِّن مَّلْجَأٍ یَوْمَئِذٍ وَمَا لَکُم مِّن نَّکِیرٍ
ترجمه :
هرچه زودتر مخلصانه فرمان پروردگار خود را پذیرا گردید ، پیش از آن که روزی ( قیامت‌نام ) فرا رسد که خدا هرگز آن را برنمی‌گرداند . در آن روز نه پناهگاهی دارید و نه اصلاً می‌توانید ( بعد از گواهی دادن نامه اعمال و فرشتگان و اندامهای بدن ، کارهای خود را ) انکار کنید .
توضیحات :
« مَرَدَّ » : ( نگا : رعد / 11 ، روم / 43 ، شوری / 44 ) . « مِنَ اللهِ » : از سوی خدا . « لا مَرَدَّ مِنَ اللهِ » : اصلاً خدا آن را برنمی‌گرداند و آخرت را بهم نمی‌زند و دوباره جهان دنیا را برپای نمی‌دارد . « نَکِیرٍ » : انکار ( نگا : حجّ / 44 ) .
آیه 48
متن آیه :
فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلَاغُ وَإِنَّا إِذَا أَذَقْنَا الْإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنسَانَ کَفُورٌ
ترجمه :
اگر ( مشرکان از پذیرش دعوت تو ) رویگردان شدند ( باک مدار و غمگین مباش ) چرا که ما تو را به عنوان مراقب و مواظب ( کردار و رفتار ) ایشان نفرستاده‌ایم . بر تو پیام باشد و بس . هنگامی که ما از جانب خویش لطف و مرحمتی به انسان برسانیم ( و فراخی و گشایشی نصیبش گردانیم ) به سبب آن سرمست و شادان می‌گردد ( و غرور دارائی و اموال او را فرا می‌گیرد ) ، و اگر بلا و مصیبتی ( و زیان و ضرری ) به خاطر کارهائی که کرده است ( و معاصی و گناهانی که نموده است ) بدو برسد ( لطف و مرحمت ما را فراموش می‌نماید و ) کفران نعمت می‌کند ( و چه بسا کافر و بی‌دین می‌گردد ) .
توضیحات :
« حَفِیظاً » : مراقب و محافظ . ( نگا : نساء / 80 ، انعام / 107 ) . « إِنْ » : حرف نفی است . « رَحْمَةً » : نیکی و خوبی . لطف و مرحمت . نعمت و ثروت . « سَیِّئَةٍ » : بلا و بدی . زیان و ضرر و فقر و بیماری ( نگا : زاد المسیر ) . « کَفُورٌ » : بسیار ناسپاس و ناشکر ( نگا : هود / 9 ) . بسیار کافر و بی‌دین ( نگا : المنتخب ) .
آیه 49
متن آیه :
لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ إِنَاثاً وَیَهَبُ لِمَن یَشَاءُ الذُّکُورَ
ترجمه :
مالکیّت و حاکمیّت آسمانها و زمین از آن خدا است . هرچه بخواهد می‌آفریند . به هر کس که بخواهد دخترانی می‌بخشد و به هر کس که بخواهد پسرانی عطاء می‌کند .
توضیحات :
« مُلْکُ » : مالکیّت و حاکمیّت . کشور و مملکت . « إِنَاثاً » : جمع أُنثی ، دختران ( نگا : نساء / 117 ) . « الذُّکُورَ » : جمع ذَکَر ، پسران ( نگا : انعام / 39 ) .
آیه 50
متن آیه :
أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْرَاناً وَإِنَاثاً وَیَجْعَلُ مَن یَشَاءُ عَقِیماً إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ
ترجمه :
و یا این که هم پسران می‌دهد و هم دختران . و خدا هر که را بخواهد نازا می‌کند . او بس آگاه و توانا است .
توضیحات :
« یُزَوِّجُهُمْ » : آنها را با هم گرد می‌آورد و جفت هم می‌کند . یعنی به برخیها گاهی پسر و گاهی دختر عطاء می‌کند . یا این که دوقلوی پسر یا دختر و یا پسر و دختر می‌بخشد .
آیه 51
متن آیه :
وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ
ترجمه :
هیچ انسانی را نسزد که خدا با او سخن بگوید ، مگر از طریق وحی ( به قلب ، به گونه الهام در بیداری ، و یا خواب در غیربیداری ) یا از پس پرده‌ای ( از موانع طبیعی ) و یا این که خداوند قاصدی را ( به نام جبرئیل ) بفرستد و او به فرمان آفریدگار آنچه را که خدا می‌خواهد ( به پیغمبران ) وحی کند . وی والا و کار بجا است .
توضیحات :
« مَا کَانَ لِبَشَرٍ . . . » : ارتباط خدا با جهان انسانیّت ، از سه راه امکان‌پذیر است و بس : الف - وحی ، یا القای به قلب ، به گونه الهام در بیداری یا به صورت خواب در وقت خفتن ( نگا : قصص / 7 ) . ب - از پشت حجاب ( نگا : قصص / 30 - 42 ) . ج - ارسال فرشته وحی به سوی پیغمبران ( نگا : نساء / 163 ) .
آیه 52
متن آیه :
وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحاً مِّنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ وَلَکِن جَعَلْنَاهُ نُوراً نَّهْدِی بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ
ترجمه :
همان گونه که به پیغمبران پیشین وحی کرده‌ایم ، به تو نیز به فرمان خود جان را وحی کرده‌ایم ( که قرآن نام دارد و مایه حیات دلها است . پیش از وحی ) تو که نمی‌دانستی کتاب چیست و ایمان کدام ، ولیکن ما قرآن را نور عظیمی نموده‌ایم که در پرتو آن هر کس از بندگان خویش را بخواهیم هدایت می‌بخشیم . تو قطعاً ( مردمان را با این قرآن ) به راه راست رهنمود می‌سازی .
توضیحات :
« کَذلِکَ » : همان گونه که به پیغمبران وحی کرده‌ایم . به همان سه شکلی که به پیغمبران وحی کرده‌ایم . « رُوحاً » : مراد قرآن است که به انسانها حیات جاودانه می‌بخشد ( نگا : انفال / 24 ) . یا مراد همه چیزهائی است که خدا بدو وحی فرموده است ( نگا : نحل / 2 ) . « الْکِتَابُ » : مراد قرآن است . « الإِیمَانُ » : ایمان . مراد تنها باور و تصدیق مجرّد نیست ، بلکه مراد آگاهی کامل از ایمان و آشنائی به تفاصیل قوانین دینی است که با خود آورده است ( نگا : بقره / 143 ) . « نُوراً » : نور عظیمی .
آیه 53
متن آیه :
صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِیرُ الأمُورُ
ترجمه :
راه خدائی که متعلّق بدو است همه چیزهائی که در آسمانها و زمین است . هان ! همه کارها به خدا بازمی‌گردد ( و هر کاری تحت نظارت دقیق او و با اطّلاع و اجازه او انجام می‌پذیرد ، و هر چیزی بدو مربوط است ) .
توضیحات :
« صِرَاطٍ » : بدل از ( صِرَاطٍ ) آیه قبلی است . « اَلا إِلَی‌اللهِ تَصِیرُ الأُمُورُ » : ( نگا : بقره / 285 ، آل‌عمران / 28 ، مائده / 18 ) . « تَصِیرُ » : منتهی می‌گردد . برمی‌گردد . رجوع و برگشت دارد .
تفسیر سوره الزخرف برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
سوره زخرف
سوره زخرف آیه 1
متن آیه :
حم
ترجمه :
حا . میم .
توضیحات :
« حم » : از حروف مقطّعه است ( نگا : بقره / 1 ) .
سوره زخرف آیه 2
متن آیه :
وَالْکِتَابِ الْمُبِینِ
ترجمه :
سوگند به قرآن ! که خود روشن و روشنگر ( عقائد و احکام آسمانی ) است .
توضیحات :
« الْکِتَابِ الْمُبِینِ » : مراد قرآن است که از الفاظ و عبارات روشنی فراهم آمده است و روشنگر عقائد و احکام الهی و مفاهیم والای اخلاقی است ( نگا : مائده / 15 ، یوسف / 1 ، شعراء / 2 ، نمل / 1 ) .
سوره زخرف آیه 3
متن آیه :
إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لَّعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ
ترجمه :
ما قرآن را به زبان عربی فراهم آورده‌ایم تا شما ( بتوانید پی به اعجاز آن ببرید و معانی و مفاهیم آن را ) درک کنید .
توضیحات :
« قُرْءَاناً عَرَبِیّاً » : ( نگا : یوسف / 2 ، طه / 113 ، زمر / 28 ، فصّلت / 3 ، شوری / 7 ) .
سوره زخرف آیه 4
متن آیه :
وَإِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَدَیْنَا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ
ترجمه :
قرآن که در لوح محفوظ در پیش ما است ، والا و استوار است .
توضیحات :
« أُمِّ الْکِتَابِ » : اصل هر کتابی ، مراد لوح محفوظ است ( نگا : رعد / 39 ، بروج / 22 ) . « عَلِیٌّ » : والا . در بالاترین مرتبه اعجاز است و ناسخ همه کتابهای آسمانی بوده و مقدّم بر جملگی آنها است . « حَکِیمٌ » : مستحکم و خلل‌ناپذیر ( نگا : هود / 1 ) . پرحکمت . حاکم .
سوره زخرف آیه 5
متن آیه :
أَفَنَضْرِبُ عَنکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً أَن کُنتُمْ قَوْماً مُّسْرِفِینَ
ترجمه :
آیا ما این قرآن را ( که مایه بیداری و راهیابی شما است ) از شما بازگیریم ( و شما را به خود واگذاریم و با آیات حیات‌بخش آن رهنمودتان نسازیم ) بدان خاطر که شما مردمان متجاوز و اسرافکارید ؟ ! ( هرگز چنین نمی‌کنیم . بلکه قرآن را بر شما نازل می‌نمائیم تا دلهائی که اندک آمادگی دارند ، تکان بخورند و به راه آیند ، و گمراهانی چون شما ، فردای قیامت حجّتی در دست نداشته باشند ) .
توضیحات :
« اَفَنَضْرِبُ عَنکُمْ » : آیا از شما باز داریم ؟ آیا از شما به دور و منصرف داریم ؟ « الذِّکْرَ » : قرآن . پند دادن با سخنان گهربار قرآنی ، و رهنمود با احکام آسمانی . « صَفْحاً » : اعراض و روگردانی . در این صورت مفعول مطلق و از غیر لفظ فعل است . روگردانان . در این صورت حال است . جانب و طرف چیزی . در این صورت ظرف است و معنی چنین است : آیا ما این قرآن را از شما بازگیریم و به جانب دیگری ببریم ؟ « اَن کُنتُمْ قَوْماً مُّسْرِفِینَ » : اصل آن ( لأنْ کُنتُمْ ) است و به معنی ( لِکَوْنِکُمْ ) می‌باشد . « مُسْرِفِینَ » : مراد متجاوزین از حدّ و افراد سخت گمراه است . معنی دیگر آیه : آیا چون شما قوم متجاوزی هستید ، از شما درگذریم ، و از عقاب و عذاب خود نترسانیم و فردای قیامت حجّتی در دست داشته باشید ؟
سوره زخرف آیه 6
متن آیه :
وَکَمْ أَرْسَلْنَا مِن نَّبِیٍّ فِی الْأَوَّلِینَ
ترجمه :
( فرستادن پیغمبری به سوی شما چرا باید عجیب باشد ؟ قبلاً ) ما پیغمبران زیادی را به میان ملّتهای پیشین روانه کرده‌ایم .
توضیحات :
« کَمْ » : فراوان . چه زیاد . مفعول به ( أَرْسَلْنا ) است .
سوره زخرف آیه 7
متن آیه :
وَمَا یَأْتِیهِم مِّن نَّبِیٍّ إِلَّا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُون
ترجمه :
هیچ پیغمبری به پیش آنان نمی‌آمد ، مگر این که او را مورد استهزاء قرار می‌دادند .
توضیحات :
« مَا یَأْتِیهِمْ . . . » : اشاره به این حقیقت است که مخالفتها و مسخره‌کردنها مانع این نشده است که خدا ارسال پیغمبران را قطع کند ، و مؤمنان راستین هم بدانند که این رویگردانیهای از حقّ و مبارزه با آن ، و شکنجه خوبان و تمسخر ایشان ، سابقه طولانی دارد .
سوره زخرف آیه 8
متن آیه :
فَأَهْلَکْنَا أَشَدَّ مِنْهُم بَطْشاً وَمَضَى مَثَلُ الْأَوَّلِینَ
ترجمه :
( رویگردانیها و تمسخرها هم بی‌کیفر نمانده است ) و ما کسانی را هلاک کرده‌ایم که نیرومندتر از اینها هم بوده‌اند و قدرت بیشتری هم داشته‌اند . نمونه‌هائی از داستان پیشینیان ( بارها در قرآن به میان آمده و ) گذشته است .
توضیحات :
« بَطْشاً » : نیرومندی ( نگا : قصص / 78 ، غافر / 21 ) دلیری . حمله و یورش . تندی و تیزی . ( نگا : اعراف / 195 ، قصص / 19 ، شعراء / 130 ) . « مَثَلُ » : سرگذشت . نمونه زندگی . « مِنْهُمْ » : از قریشیان و مکّیان .
سوره زخرف آیه 9
متن آیه :
وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ
ترجمه :
اگر از مشرکان بپرسی که چه کسی آسمانها و زمین را آفریده است ، قطعاً خواهند گفت : خداوند با عزّت و بس آگاه . ( چرا که می‌دانند بتهای ایشان چنین کاری را نکرده‌اند و آنان به معبودان خود حقّ خالقیّت نمی‌دهند ) .
توضیحات :
« لَئِن سَأَلْتَهُمْ » : ( نگا : عنکبوت / 61 ، لقمان / 25 ، زمر / 38 ) .
سوره زخرف آیه 10
متن آیه :
الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَجَعَلَ لَکُمْ فِیهَا سُبُلاً لَّعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ
ترجمه :
کسی که زمین را گاهواره ( زندگی و محلّ آرامش ) شما کرده است و در آن راه‌هائی برای شما به وجود آورده است تا این که رهنمود شوید .
توضیحات :
« مَهْداً » : گاهواره . مکان آماده . ( نگا : مجمع‌البیان الحدیث ) . « جَعَلَ لَکُمْ فِیهَا سُبُلاً » : ( نگا : نحل / 15 ، طه / 53 ، انبیاء / 31 ) . « لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ » : تا به مقصدهای خود رهنمود شوید . تا به نشانه‌های قدرت خدا پی ببرید .
سوره زخرف آیه 11
متن آیه :
وَالَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً بِقَدَرٍ فَأَنشَرْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّیْتاً کَذَلِکَ تُخْرَجُونَ
ترجمه :
و آن کسی که از سوی آسمان ، آبی به اندازه لازم باراند . ما با چنین آبی زمین مرده را زندگی بخشیدیم ، همین گونه ( که زمینهای مرده با نزول باران زنده گردانده می‌شوند ، شما نیز زنده گردانده می‌شوید و ) بیرون آورده می‌شوید ( و برای حساب و کتاب به محشر گسیل می‌گردید ) .
توضیحات :
« بِقَدَرٍ » : به اندازه لازم . به مقدار معیّن . « أَنشَرْنَا » : زنده گرداندیم ( نگا : انبیاء / 21 ) .
سوره زخرف آیه 12
متن آیه :
وَالَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاجَ کُلَّهَا وَجَعَلَ لَکُم مِّنَ الْفُلْکِ وَالْأَنْعَامِ مَا تَرْکَبُونَ
ترجمه :
و همان کسی است که همه جفتها ( و نرها و ماده‌ها ، اعم از انسانها و حیوانها و گیاهها ) را آفریده است . و برای شما از کشتیها و چهارپایان مرکبهائی تهیّه دیده است که بر آنها سوار می‌گردید ( و راحت و سریع راه را طی می‌کنید و بدینجا و آنجا می‌روید ) .
توضیحات :
« الأزْوَاجَ » : جفتها . مراد نرها و ماده‌ها و مثبتها و منفیها و بالاخره همه جنسهای مخالف است . ( نگا : یس / 36 ) . نوعها و صنفها ( نگا : حجّ / 5 ) .
سوره زخرف آیه 13
متن آیه :
لِتَسْتَوُوا عَلَى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْکُرُوا نِعْمَةَ رَبِّکُمْ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَتَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ
ترجمه :
( خدا این مراکب را آفریده است ) تا این که بر پشت آنها قرار بگیرید ، و هنگامی که بر آنها سوار شدید نعمت پروردگار خود را یاد کنید و بگوئید : پاک و منزّه خدائی است که او اینها را به زیر فرمان ما درآورد ، و گرنه ما بر ( رام کردن و نگهداری ) آنها توانائی نداشتیم .
توضیحات :
« لِتَسْتَوُوا » : تا مستقرّ گردید و جا خوش کنید . « مُقْرِنینَ » : توانایان . به زیر فرمان درآورندگان و نگاه‌دارندگان .
سوره زخرف آیه 14
متن آیه :
وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنقَلِبُونَ
ترجمه :
و ما به سوی پروردگارمان بازمی‌گردیم ( و حساب و کتاب نحوه زندگی دنیای خود را بازپس می‌دهیم ) .
توضیحات :
« مُنقَلِبُونَ » : برگردندگان ( نگا : اعراف / 125 ، شعراء / 50 ) . « وَ إِنَّآ إِلَیا رَبِّنَا لَمُنقَلِبُونَ » : این آیه اشاره دارد به این که : بعد از این جهان معاد و محاسبه در میان است و نباید هنگام سوار شدن بر مرکبهای راهوار و داشتن زرق و برق دنیا مغرور شد و بر دیگران تکبّر نمود ، بلکه باید به هنگام بهره‌گیری و بهره‌مندی از نعمتها یاد خدا کرد .
سوره زخرف آیه 15
متن آیه :
وَجَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبَادِهِ جُزْءاً إِنَّ الْإِنسَانَ لَکَفُورٌ مُّبِینٌ
ترجمه :
مشرکان از میان بندگان یزدان ، برخی را پاره‌ای از او می‌دانند ( چرا که فرشتگان را دختران خدا قلمداد می‌کنند و فرزند هم جزئی از وجود پدر و مادر است که به صورت نطفه از آنان جدا می‌شود ) . واقعاً انسان بس ناسپاس و کفرپیشه آشکاری است .
توضیحات :
« جُزْءًا » : بخش . تکّه و پاره . همتا و همگون ( نگا : أضواء البیان ) . مؤنّث و ماده ( نگا : همان مرجع ) . مراد فرزند است که جزئی از وجود والدین است . مشرکان معتقد بودند که فرشتگان دختران خدایند ( نگا : انعام / 100 ، نحل / 57 ، صافّات / 149 ) . « کَفُورٌ » : بسیار کفرپیشه ، بس ناسپاس ( نگا : المصحف المیسّر ) .
سوره زخرف آیه 16
متن آیه :
أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا یَخْلُقُ بَنَاتٍ وَأَصْفَاکُم بِالْبَنِینَ
ترجمه :
آیا از میان چیزهائی که خدا می‌آفریند ، دختران را برای خود برگزیده است و پسران را ویژه شما کرده است ؟
توضیحات :
« إتَّخَذَ » : برگزیده است . برگرفته است . « أَصْفَاکُمْ » : برای شما انتخاب کرده است ( نگا : اسراء / 40 ) .
سوره زخرف آیه 17
متن آیه :
وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُم بِمَا ضَرَبَ لِلرَّحْمَنِ مَثَلاً ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدّاً وَهُوَ کَظِیمٌ
ترجمه :
در حالی که هرگاه یکی از آنان را به همان چیزی مژده دهند که نظیر و شبیه برای خدای مهربان می‌سازد ، چهره‌اش ( از فرط ناراحتی ) سیاه می‌شود و مملوّ از خشم و کین می‌گردد !
توضیحات :
« ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلاً » : برای خداوند مهربان همسان و همانند می‌سازد . چرا که فرزند از جنس والدین خود و نظیر و شبیه ایشان در جنسیّت است . برای خداوند مهربان مثال می‌آورد و مثل می‌زند . « کَظِیمٌ » : پر از خشم و لبریز از غم و اندوه ( نگا : یوسف / 84 ، نحل / 58 ) .
سوره زخرف آیه 18
متن آیه :
أَوَمَن یُنَشَّأُ فِی الْحِلْیَةِ وَهُوَ فِی الْخِصَامِ غَیْرُ مُبِینٍ
ترجمه :
آیا کسی را که در لابلای زینت و زیور پرورش می‌یابد ، و به هنگام گفتگو و کشمکش در بحث و مجادله ( به خاطر حیا و شرم و عاطفه نازکی که دارد ) نمی‌تواند مقصود خود را خوب و آشکار بیان و اثبات کند ، ( فرزند خدا می‌دانید و پسران را فرزند خود ؟ ! ) .
توضیحات :
« یُنَشَّأُ » : پرورش می‌یابد و بالیده می‌گردد . در رسم‌الخطّ قرآنی الف زائدی به دنبال دارد . « الْحِلْیَةِ » : زینت . زیور . « مَن یُنَشَّأُ فِی الْحِلْیَةِ . . . » : مراد این است که زنان غالباً علاقه شدیدی به زینت‌آلات دارند ، و به هنگام جرّ و بحث ، به خاطر حیا و شرم و عطوفت زیاد ، در اثبات مقصود و بیان منظور خود درمی‌مانند .
سوره زخرف آیه 19
متن آیه :
وَجَعَلُوا الْمَلَائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبَادُ الرَّحْمَنِ إِنَاثاً أَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُکْتَبُ شَهَادَتُهُمْ وَیُسْأَلُونَ
ترجمه :
آنان فرشتگان را که بندگان خدای مهربانند ، مؤنّث بشمار می‌آورند ( و دختران خدا قلمداد می‌نمایند ! ) . آیا ایشان به هنگام آفرینش فرشتگان حضور داشته‌اند و خِلقتشان را مشاهده نموده‌اند ؟ ! اظهارنظر و گواهی ایشان ( بر این عقیده بی‌اساس ، در نامه‌های اعمالشان ) ثبت و ضبط می‌شود و ( در روز قیامت ، از سوی خدا ) بازخواست می‌گردند .
توضیحات :
« جَعَلُوا الْمَلآئِکَةَ . . . إِنَاثاً » : ( نگا : اسراء / 40 ، صافّات / 150 ) .
سوره زخرف آیه 20
متن آیه :
وَقَالُوا لَوْ شَاء الرَّحْمَنُ مَا عَبَدْنَاهُم مَّا لَهُم بِذَلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ
ترجمه :
و می‌گویند : اگر خدا می‌خواست ما فرشتگان را پرستش نمی‌کردیم . آنان کمترین اطّلاع و کوچکترین خبری از این ( رضایت الهی ) ندارند ! ایشان سخنانشان جز بر پایه حدس و گمان و تخمین نیست .
توضیحات :
« لَوْ شَآءَ الرَّحْمَانُ » : مشرکان تنها برای توجیه عقائد فاسد و اعمال خرافی خود چنین سخنی می‌گفتند . درست است که در عالم هستی چیزی بی‌اراده خدا واقع نمی‌شود ، ولی خدا خواسته است که ما مختار و صاحب آزادی اراده باشیم . خود آنان اگر کسی حقوقی از ایشان را پایمال می‌کرد ، هرگز از مجازات او چشم‌پوشی نمی‌کردند و نمی‌گفتند : چه مانعی است ، دست تقدیر چنین کرده است . « یَخْرُصُونَ » : تخمین می‌زنند و ناسنجیده می‌گویند ( نگا : انعام / 116 و 148 ، یونس / 66 ) .
سوره زخرف آیه 21
متن آیه :
أَمْ آتَیْنَاهُمْ کِتَاباً مِّن قَبْلِهِ فَهُم بِهِ مُسْتَمْسِکُونَ
ترجمه :
یا این که ما کتابی را پیش از این قرآن ، بدانان داده‌ایم و آنان بدان چنگ زده‌اند ( و آن کتاب افتراء ایشان را تأیید می‌کند ؟ ) .
توضیحات :
« أَمْ » : ما بعد خود را عطف بر ( أَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ ) می‌سازد . « قَبْلِهِ » : پیش از قرآن .
سوره زخرف آیه 22
متن آیه :
بَلْ قَالُوا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُّهْتَدُونَ
ترجمه :
بلکه ایشان می‌گویند : ما پدران و نیاکان خود را بر آئینی یافته‌ایم و ما نیز بر پی آنان می‌رویم ( و راه بت‌پرستی را در پیش می‌گیریم ) .
توضیحات :
« ءَاثَارَ » : جمع أَثَر . مراد راه و رسم است ( نگا : صافّات / 70 ) . « أُمَّةٍ » : دین و آئین .
سوره زخرف آیه 23
متن آیه :
وَکَذَلِکَ مَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِّن نَّذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُّقْتَدُونَ
ترجمه :
همین گونه در هیچ شهر و دیاری پیش از تو ( پیغمبر ) بیم‌دهنده‌ای مبعوث نکرده‌ایم مگر این که متنعّمان ( خوشگذران و مغرور از ثروت و قدرت ) آنجا گفته‌اند : ما پدران و نیاکان خود را بر آئینی یافته‌ایم ( که بت‌پرستی را بر همگان واجب کرده است ) و ما هم قطعاً ( بر شیوه ایشان ماندگار می‌شویم و ) به دنبال آنان می‌رویم .
توضیحات :
« کَذلِکَ » : به همین منوال . همین گونه . یعنی مشرکان در همه ادوار ، وقتی که از حجّت و برهان درمانده‌اند ، سلسله خصومت با حقیقت را جنبانده‌اند ، و دست به دامان تقلید زده‌اند . « قَرْیَةٍ » : ( نگا : اعراف / 94 ، فرقان / 51 ، شعراء / 208 ) . « مُتْرَفُوهَا » : ( نگا : اسراء / 16 ، مؤمنون / 64 ، سبأ / 34 ) . « أُمَّةٍ » : دین و آئین . « مُقْتَدُونَ » : اقتداءکنندگان . پیروی کنندگان . مقلّدان .
سوره زخرف آیه 24
متن آیه :
قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُکُم بِأَهْدَى مِمَّا وَجَدتُّمْ عَلَیْهِ آبَاءکُمْ قَالُوا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ کَافِرُونَ
ترجمه :
( پیغمبرشان بدیشان ) می‌گفت : آیا اگر من آئینی را هم برای شما آورده باشم که از آئینی هدایت‌بخش‌تر باشد که پدران و نیاکان خود را بر آن یافته‌اید ( باز هم از گذشتگان خود پیروی می‌کنید و بر بت‌پرستی‌خویش می‌روید و دست به دامان تقلید می‌شوید ؟ ) می‌گفتند : ( آری ! چنین است و ) اصلاً ما به چیزی که ( با خود آورده‌اید و ) بدان مأمور و مبعوث شده‌اید ، باور نداریم .
توضیحات :
« أُرْسِلْتُم بِهِ » : همراه با آن فرستاده شده‌اید و برای تبلیغ آن برانگیخته شده‌اید .
سوره زخرف آیه 25
متن آیه :
فَانتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَانظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ
ترجمه :
پس ما از ایشان انتقام گرفته‌ایم ( و آنان را به مجازات سخت دنیوی گرفتار ساخته‌ایم . ای مخاطب اندیشمند ) بنگر عاقبت کار تکذیب‌کنندگان ( پیغمبران ، به کجا کشیده است و ) چگونه شده است .
توضیحات :
« فَانتَقَمْنَا مِنْهُمْ » : ( نگا : اعراف / 136 ، حجر / 79 ، روم / 47 ) . « فَانظُرْ » : مخاطب پیغمبر اسلام یا هر شنونده و خواننده‌ای است .
سوره زخرف آیه 26
متن آیه :
وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لِأَبِیهِ وَقَوْمِهِ إِنَّنِی بَرَاء مِّمَّا تَعْبُدُونَ
ترجمه :
( ای پیغمبر ! ) برای تکذیب‌کنندگان معاصر بیان کن گوشهای از داستان ابراهیم را . وقتی ابراهیم به پدر و قوم خود گفت : من از معبودهائی که می‌پرستید بیزارم .
توضیحات :
« بَرَآءٌ » : بری ( نگا : انعام / 78 ، انفال / 48 ، ممتحنه / 4 ) . بیزار . در اصل مصدر است .
سوره زخرف آیه 27
متن آیه :
إِلَّا الَّذِی فَطَرَنِی فَإِنَّهُ سَیَهْدِینِ
ترجمه :
بجز آن معبودی که مرا آفریده است . ( او را خواهم پرستید ) چرا که او مرا ( به راه حق ) رهنمود خواهد کرد .
توضیحات :
« فَطَرَنِی » : مرا از نیستی به هستی آورده است . « سَیَهْدِینِ » : مرا هدایت خواهد کرد . یاء ضمیر حذف شده است . فعل مضارع با وجود حرف استقبال ، در اینجا برای استمرار حال و آینده است . چرا که همین واژه در سوره شعراء ، آیه 78 بدون آن آمده است و قصّه یکی است .
سوره زخرف آیه 28
متن آیه :
وَجَعَلَهَا کَلِمَةً بَاقِیَةً فِی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ
ترجمه :
ابراهیم توحید را به عنوان شعار یکتاپرستی در میان قوم خود باقی گذاشت ، تا این که ایشان ( بدان ایمان آورده و ) برگردند .
توضیحات :
« جَعَلَهَا » : مرجع ضمیر فاعلی فعل ( جَعَلَ ) خدا یا ابراهیم است . ضمیر ( ها ) به کلمه توحید ، یعنی ( لآ إِلهَ إِلاَّ اللهُ ) برمی‌گردد که مفهوم از مجموع ( الَّذِی فَطَرَنِی ) و ( إِنَّنِی بَرَآءٌ مِّمَّا تَعْبُدُونَ ) است . یا این که مرجع ( هذِهِ الْمَقَالَة ) است که از فحوای کلام پیدا است .
سوره زخرف آیه 29
متن آیه :
بَلْ مَتَّعْتُ هَؤُلَاء وَآبَاءهُمْ حَتَّى جَاءهُمُ الْحَقُّ وَرَسُولٌ مُّبِینٌ
ترجمه :
( مشرکان امید ابراهیم را برآورده نکردند و برنامه‌اش را پیاده ننمودند و من هم در عقوبت ایشان عجله‌ای نکردم ) بلکه من اینان و پدرانشان را از مواهب دنیا بهره‌مند ساختم تا ( قرآن فراخواننده مردمان به ) حق ( و حقیقت ) ، و پیغمبر روشنگری به نزدشان آمد .
توضیحات :
« مَتَّعْتُ » : بهره‌مند ساختم . مهلت دادم . « الْحَقُّ » : حقیقت . مراد قرآن است . « مُبِینٌ » : روشنگر و بیانگر . واضح و روشن . یعنی پیغمبری که رسالتش ثابت و روشن است . مراد حضرت محمّد است .
سوره زخرف آیه 30
متن آیه :
وَلَمَّا جَاءهُمُ الْحَقُّ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ وَإِنَّا بِهِ کَافِرُونَ
ترجمه :
هنگامی که قرآن به پیش ایشان آمد ، گفتند : این جادو است و ما بدان باور نداریم .
توضیحات :
« الْحَقُّ » : قرآن ( نگا : زخرف / 29 و 31 ) .
سوره زخرف آیه 31
متن آیه :
وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِّنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ
ترجمه :
گفتند : چرا این قرآن بر مرد بزرگواری از یکی از دو شهر ( مکّه و طائف ) فرو فرستاده نشده است ؟ !
توضیحات :
« رَجُلٍ » : مرد بزرگوار . مرادشان مردی سرشناس و ثروتمند است . هرچند منظورشان چه بسا شخص معیّنی نباشد ، ولی اغلب گفته‌اند مرادشان ولید پسر مغیره مخزومی از مکّه ، و عروه پسر مسعود ثقفی از طائف بود . « الْقَرْیَتَیْنِ » : دو شهر . مرادشان مکّه و طائف بود .
سوره زخرف آیه 32
متن آیه :
أَهُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَةَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَیْنَهُم مَّعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضاً سُخْرِیّاً وَرَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ
ترجمه :
آیا آنان رحمت پروردگار تو را تقسیم می‌کنند ( و کلید رسالت را به هر کس که بخواهند می‌سپارند ؟ ) . این مائیم که معیشت آنان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده‌ایم . و برخی را بر برخی دیگر برتریهائی داده‌ایم ، تا بعضی از آنان بعضی دیگر را به کار گیرند ( و به یکدیگر خدمت کنند ) . و رحمت پروردگارت از تمام آنچه جمع‌آوری می‌کنند بهتر است ( که نبوّت است و نبوّت از همه مقامات برتر است ) .
توضیحات :
« رَحْمَة » : در رسم‌الخطّ قرآنی با تاء کشیده نوشته شده است . « مَعِیشَتَهُمْ » : قوت زندگی ایشان ، از قبیل : خوردنی و نوشیدنی . « دَرَجَاتٍ » : مراتب . مراد تفاوت در استعدادها و لیاقتها و اعمال و ارزاق است . « سُخْرِیّاً » : مسخّر . زیر فرمان . به کار گرفته شده . منسوب به ( سُخْرَه ) است . « لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضاً سُخْرِیّاً » : تسخیر در اینجا به معنی بهره‌کشی ظالمانه نیست ، بلکه منظور به کار گرفتن عموم مردم برای خدمت به یکدیگر و چرخاندن زندگی تعاونی و ایجاد نظم در اجتماع است . چرخش زندگی و نظم بدون تفاوتها امکان‌پذیر نیست . همه انسانها آزادند و باید نیروهای متفاوت و خلاّق خود را به کار گیرند و نبوغ جوراجور خود را شکوفا سازند و از نتایج فعّالیّتهای خویش بی‌کم و کاست بهره گیرند و در رفع نارسائیها بکوشند . انسانها همچون ظروف یکدستی نیستند که در یک کارخانه ، یک شکل و یک نواخت و یک اندازه و با یک نوع فایده ، ساخته شده باشند . همچنین انسانها مانند پیچ و مهره‌های یک ماشین هم نیستند که سازنده مربوطه آنها را تنظیم کرده باشد و به گونه اجبار به کار معیّن خود ادامه دهند . بلکه انسانها در عین تفاوت استعدادها و لیاقتها ، آزادی اراده و مسؤولیّت دارند . اگر جز این بود ، زندگی برای انسانها ناممکن می‌گردید . « رَحْمَةُ » : مراد نبوّت ، و سعادت دارین مترتّب بر آن است .
سوره زخرف آیه 33
متن آیه :
وَلَوْلَا أَن یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً لَجَعَلْنَا لِمَن یَکْفُرُ بِالرَّحْمَنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِّن فَضَّةٍ وَمَعَارِجَ عَلَیْهَا یَظْهَرُونَ
ترجمه :
اگر ( بهره‌مند شدن کفّار از انواع مواهب مادی ) سبب نمی‌شد که همه مردم ( تمایل به کفر پیدا کنند و در گمراهی ) ملّت واحدی گردند ، ما برای کسانی که به خداوند مهربان باور نمی‌داشتند خانه‌هائی با سقفهائی از نقره فراهم می‌آوردیم ، و برای آنان پلّه‌ها و نردبانهای سیمین ترتیب می‌دادیم که از آنها بالا روند . ( چرا که نعمت چندروزه حیات بی‌ارزش است و در مقابل نعمت جاویدان آخرت چیزی به حساب نمی‌آید ) .
توضیحات :
« أُمَّةً » : ملّت . مراد ملّت گمراه و بی‌دین است . « سُقُفاً » : جمع سَقْف ، آسمانه خانه . پوشش بالای اطاق . « فِضَّةٍ » : نقره . « مَعَارِجَ » : جمع مَعْرَج ، پلّه . نردبان . بالارو . « یَظْهَرُونَ » : بالا روند . بر شوند .
سوره زخرف آیه 34
متن آیه :
وَلِبُیُوتِهِمْ أَبْوَاباً وَسُرُراً عَلَیْهَا یَتَّکِؤُونَ
ترجمه :
و برای خانه‌هایشان درهائی فراهم می‌آوردیم ، و تختهائی نقره‌ای که بر آنها تکیه می‌زنند و می‌لمند ترتیب می‌دادیم .
توضیحات :
« سُرُراً » : جمع سَریر ، تختها .
سوره زخرف آیه 35
متن آیه :
وَزُخْرُفاً وَإِن کُلُّ ذَلِکَ لَمَّا مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَالْآخِرَةُ عِندَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ
ترجمه :
و زر و زیور و انواع وسائل تجمّلی و زینت‌آلات بدیشان می‌دادیم . امّا همه اینها متاع زندگی این جهانی است ، و آخرت در پیشگاه پروردگارت برای پرهیزگاران آماده است ( و نعمت سرای جاویدان که از آن خداپرستان است ، با نعمت جهان گذران قابل مقایسه نیست ) .
توضیحات :
« زُخْرُفاً » : زر و زیور . زینت‌آلات و وسائل تجملی . بعضی ( زُخْرُفاً ) را عطف بر ( سُقُفاً ) دانسته ، و اشاره به وسائل زینتی مستقلّی می‌دانند که در اختیار این گونه افراد گذارده می‌شود . و برخی عطف بر ( مِن فِضَّةٍ ) دانسته و در اصل ( مِن زُخْرُفٍ ) بوده ، سپس منصوب به نزع خافض شده است . در این صورت مفهوم جمله چنین می‌شود : سقفها و درها و تختهای خانه‌های آنان را بعضی از طلا و بعضی از نقره ترتیب می‌دادیم . « لَمَّا » : بجز . مگر . این واژه به معنی ( إِلاّ ) است .
سوره زخرف آیه 36
متن آیه :
وَمَن یَعْشُ عَن ذِکْرِ الرَّحْمَنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ
ترجمه :
هر کس از یاد خدا غافل و روگردان شود ، اهریمنی را مأمور او می‌سازیم ، و چنین اهریمنی همواره همدم وی می‌گردد ( و گمراه و سرگشته‌اش می‌سازد ) .
توضیحات :
« یَعْشُ » : غافل شود . رخ بتابد و روی بگرداند . کور شود . کم‌سو شود . « ذِکْرِ » : یاد . قرآن ( نگا : آل‌عمران / 58 ، اعراف / 63 ، حجر / 6 و 9 ) . « ذِکْرِ الرَّحْمنِ » : قرآن خدا . خدا را یاد کردن . تذکیر و اندرز خدا . « نُقَیِّضْ » : آماده می‌سازیم . فراهم می‌آوریم . تهیّه می‌بینیم . ( نگا : فصّلت / 25 ) « قَرِینٌ » : همنشین . همدم .
سوره زخرف آیه 37
متن آیه :
وَإِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُّهْتَدُونَ
ترجمه :
شیاطین این گروه را از راه ( خدا ) بازمی‌دارند و ( به گونه‌ای گمراهی را در نظرشان می‌آرایند که ) گمان می‌کنند ایشان هدایت‌یافتگان حقیقی هستند .
توضیحات :
« إِنَّهُمْ » : مرجع ( هُمْ ) شیاطین است . اگرچه در آیه پیشین به صورت ( شَیْطاناً ) و مفرد آمده است ، در واقع معنی جمعی دارد . « لَیَصُدُّونَهُمْ » : شیاطین کفّار را باز می‌دارند . یعنی زشتیها را در نظرشان زیبا ، بیراهه را شاهراه ، گمراهی را هدایت ، حرام را حلال ، و بالاخره نادرست را درست جلوه می‌دهند و ایشان را از راه به در می‌کنند . « یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ » : ( نگا : اعراف / 30 ، کهف / 103 - 106 ) .
سوره زخرف آیه 38
متن آیه :
حَتَّى إِذَا جَاءنَا قَالَ یَا لَیْتَ بَیْنِی وَبَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ
ترجمه :
تا آن گاه که چنین کسی ( همراه با چنان اهریمنی ، در قیامت ) به پیش ما می‌آید ، ( رو بدین همنشین نفرت‌انگیز می‌کند و نادمانه ) می‌گوید : کاشکی ! میان من و میان تو ، به اندازه مشرِق و مغرب فاصله بود ! ( ای وای من ! ) چه همدم و همنشین بدی است !
توضیحات :
« بُعْدَ » : فاصله . اندازه . « الْمَشْرِقَیْنِ » : دو مشرِق ، مراد مشرِق و مغرب است . این واژه ملحق به مثنّی است . همچون والِدَیْنِ ( نگا : بقره / 83 و 180 و 215 ) . أَبَوَیْنِ ( نگا : نساء / 11 ، کهف / 80 ، یوسف / 6 و 99 و 100 ) .
سوره زخرف آیه 39
متن آیه :
وَلَن یَنفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذ ظَّلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذَابِ مُشْتَرِکُونَ
ترجمه :
هرگز این گفتگوها امروز به حال شما سودی نمی‌بخشد ، چرا که شما ستم کرده‌اید ، و حق این است که همگی در عذاب دوزخ مشترک باشید .
توضیحات :
« إِذْ » : چرا که . به علّت این که . « أَنَّکُمْ » : بیان علّت عدم نفع است . یعنی : لِأَنَّ حَقَّکُمْ أَن تَشْتَرِکُوا .
سوره زخرف آیه 40
متن آیه :
أَفَأَنتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَمَن کَانَ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ
ترجمه :
آیا تو می‌توانی سخن خود را به گوش کران برسانی ؟ و یا این که کوران و کسانی را که در گمراهی آشکاری هستند ، رهنمود گردانی ؟
توضیحات :
« اَفَأَنتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ . . . ؟ » ( نگا : یونس / 42 و43 ، نمل / 80 و 81 ) .
سوره زخرف آیه 41
متن آیه :
فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُم مُّنتَقِمُونَ
ترجمه :
هرگاه تو را بمیرانیم و از میان برداریم ( و ناظر بر مجازات ایشان نباشی ) قطعاً ما از آنان انتقام خواهیم گرفت ( و به مجازاتشان خواهیم رساند ) .
توضیحات :
« فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ . . . » : روی سخن به پیغمبر گرامی است و این آیه و چند آیه بعدی ، برای تسلّی و آرامش خاطر مبارک او است .
سوره زخرف آیه 42
متن آیه :
أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْنَاهُمْ فَإِنَّا عَلَیْهِم مُّقْتَدِرُونَ
ترجمه :
یا ( اگر زنده بمانی ) آنچه را از عذاب بدیشان وعده داده‌ایم ، به تو نشان خواهیم داد ، زیرا ما بر آنان مسلّط و توانائیم .
توضیحات :
« أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی . . . » : ( نگا : غافر / 77 ) . در قید حیات رسول ، چنین شد ، و همه سران قریش بعدها به پناه ایمان خزیدند . ( نگا : قاسمی )
سوره زخرف آیه 43
متن آیه :
فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ
ترجمه :
محکم چنگ بزن بدان چیزی که به تو وحی شده است . چرا که تو قطعاً بر راه راست قرار داری .
توضیحات :
« إسْتَمْسِکْ » : با تمام توان چنگ بزن و محکم برگیر . مراد ماندگاری بر قرآن و کاملاً عمل بدان است . « الَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ » : مراد قرآن است .
سوره زخرف آیه 44
متن آیه :
وَإِنَّهُ لَذِکْرٌ لَّکَ وَلِقَوْمِکَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ
ترجمه :
و قرآن مایه بیداری تو و قوم تو است ، و از شما ( درباره این برنامه الهی ) پرسیده خواهد شد .
توضیحات :
« ذِکْرٌ » : یادآوری و بیداری ( نگا : قمر / 17 و 22 و 32 و 40 ) . آوازه و افتخار ( نگا : انبیاء / 10 ) . در صورت اخیر ، معنی چنین است : قرآن مایه افتخار و سبب شهرت تو و قوم تو است . « سَوْفَ تُسْأَلُونَ » : از شما درباره عمل به قرآن و حرکت در پرتو آن پرسیده می‌شود .
سوره زخرف آیه 45
متن آیه :
وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رُّسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِن دُونِ الرَّحْمَنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ
ترجمه :
از ( پیروان راستین ) انبیای پیشین ما بپرس که آیا ما معبودهائی بجز خدا را برای پرستش شدن پدیدار کرده‌ایم ؟
توضیحات :
« إِسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا . . . » : از پیغمبرانی که پیش از تو فرستاده‌ایم بپرس . مراد پرسش از پیروان راستین پیغمبران و علماء فرزانه و پرهیزگار ادیان الهی است که در سوره آل‌عمران ، آیه‌های 113 و 114 بدیشان اشاره شده است . یا این که مراد مطالعه کتابهای آسمانی پیشین و دقّت در شرائع پیغمبران راستین ایزد متعال است ( نگا : المنتخب ، المختصر ) . هدف آیه از مراجعه به پیروان مورد اطمینان پیعمبران پیشین یا بررسی کتابهای آسمانی ، نفی مذهب شرک‌آلود مشرکان است ؛ نه آرامش روح پیغمبر . چرا که پیغمبر در مسأله توحید چنان غرق بود و از شرک بیزار که نیازی به سؤال نداشت . برخی گفته‌اند که سؤال‌کننده شخص پیغمبر است و سؤال‌شدگان خود انبیای پیشین هستند . این موضوع در شب معراج تحقّق یافت ، و یا تماس روحانی پیغمبر با ارواح سایر انبیاء در اوقات معمولی منظور است ! مگر مشرکان معراج را قبول داشتند ؟ و یا این که خود پیغمبر را فرستاده خدا می‌دانستند تا به تماس روحانی او قانع شوند ؟ !
سوره زخرف آیه 46
متن آیه :
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَقَالَ إِنِّی رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ
ترجمه :
ما موسی را همراه با معجزات خود ( که دالّ بر حقّانیّت پیغمبری او بود ) به سوی فرعون و درباریانش روانه کردیم . ( موسی بدیشان ) گفت : من فرستاده پروردگار جهانیانم .
توضیحات :
« مَلَئِهِ » : درباریان و بزرگان قوم فرعون .
سوره زخرف آیه 47
متن آیه :
فَلَمَّا جَاءهُم بِآیَاتِنَا إِذَا هُم مِّنْهَا یَضْحَکُونَ
ترجمه :
هنگامی که معجزات ما را بدیشان نمود ، ناگهان همگی بدانها خندیدند ( و موسی و کارهایش را به مسخره گرفتند تا به دیگران بفهمانند که دعوت او ارزش برخورد جدّی را ندارد و قابل تأمّل و بررسی نیست ) .
توضیحات :
« مِنْهَا یَضْحَکُونَ » : به معجزات خندیدند . از آنها به خنده افتادند .
سوره زخرف آیه 48
متن آیه :
وَمَا نُرِیهِم مِّنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِهَا وَأَخَذْنَاهُم بِالْعَذَابِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ
ترجمه :
هیچ معجزه‌ای بدیشان نمی‌نمودیم مگر این که یکی از دیگری بزرگتر و مهمتر بود . و ( هنگامی که به سرکشی خود ادامه دادند و بر لجاجت خویش افزودند ) ایشان را به انواع بلایا گرفتار کردیم تا این که ( از گمراهی خود ) برگردند و توبه کنند .
توضیحات :
« هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِهَا » : این از آن بزرگتر و آن از این مهمّتر بود . یعنی همه معجزات بزرگ و مهم بودند . « الْعَذَابِ » : مراد بلایای مذکور در آیه 133 سوره اعراف است . « أُخْت » : خواهر . مراد همردیف و همسنخ است .
سوره زخرف آیه 49
متن آیه :
وَقَالُوا یَا أَیُّهَا السَّاحِرُ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ بِمَا عَهِدَ عِندَکَ إِنَّنَا لَمُهْتَدُونَ
ترجمه :
( هنگامی که بلایا ایشان را فرا گرفت ، از موسی کمک طلبیدند ) و گفتند : ای جادوگر ! پروردگار خود را برایمان با توسّل به عهدی که با تو کرده است به کمک بخوان ، ( تا ما را از این درد و رنج و بلا و مصیبت رهائی بخشد ، و مطمئن باش که ) ما راه هدایت را پیش خواهیم گرفت .
توضیحات :
« السَّاحِرُ » : جادوگر . از لحن آنان ، مثل ( رَبَّکَ ) و ( بِمَا عَهِدَ عِندَکَ ) پیدا است که مستکبران مغرور و طاغوتهای مستبد در آغاز موسی را ساحر می‌خوانند ، و سپس دست به دامنش می‌زنند ، و در پایان وعده قبول هدایت می‌دهند . یا این که ساحر به معنی عالم و ماهر است . چرا که سحر و جادو در نظرشان مقبول و پسندیده ، و جادوگران مورد تعظیم و تکریم ایشان بوده‌اند . « بِمَا عَهِدَ عِندَکَ » : با توسّل به عهدی که با تو کرده است . مراد اکرام پروردگار در حق موسی ، به وسیله پیغمبر نمودن او است ( نگا : اعراف / 134 ) . یا منظورشان این است که اگر ایمان بیاوریم و از تو پیروی کنیم خدا عذاب را از ما برطرف می‌سازد ( نگا : المختصر ) .
سوره زخرف آیه 50
متن آیه :
فَلَمَّا کَشَفْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِذَا هُمْ یَنکُثُونَ
ترجمه :
امّا هنگامی که عذاب و مصائب را از ایشان به دور داشتیم و برطرف ساختیم ، آنان هرچه زودتر عهدشکنی کردند .
توضیحات :
« فَلَمَّا کَشَفْنَا . . . » : ( نگا : اعراف / 135 ، یونس / 98 ) .
سوره زخرف آیه 51
متن آیه :
وَنَادَى فِرْعَوْنُ فِی قَوْمِهِ قَالَ یَا قَوْمِ أَلَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَهَذِهِ الْأَنْهَارُ تَجْرِی مِن تَحْتِی أَفَلَا تُبْصِرُونَ
ترجمه :
فرعون در میان قوم خود ندا درداد و گفت : ای قوم من ! آیا حکومت و مملکت مصر ، و این رودبارهائی که در زیر ( کاخها و قصرهای ) من روانند ، از آن من نیست ؟ مگر ( ضعف موسی و شکوه مرا ) نمی‌بینید ؟
توضیحات :
« مُلْکُ » : حکومت . مملکت . « مِن تَحْتِی » : زیر کاخهای من . تحت فرمان من . در صورت اخیر ، معنی این بخش چنین می‌شود : مگر این رودبارها تحت فرمان و برابر دستور من جریان ندارند و آب آنها طبق مقرّرات من در میان آبادیها تقسیم نمی‌شود ؟ ( نگا : نمونه ) .
سوره زخرف آیه 52
متن آیه :
أَمْ أَنَا خَیْرٌ مِّنْ هَذَا الَّذِی هُوَ مَهِینٌ وَلَا یَکَادُ یُبِینُ
ترجمه :
اصلاً من برترم از این مردی که حقیر و ضعیف ( و از خانواده پائین و از طبقه پستی ) است و هرگز نمی‌تواند گویا سخن بگوید و مراد خویش را روشن بیان دارد .
توضیحات :
« أَمْ » : بلکه . « مَهِینٌ » : حقیر . پست . مراد فرعون ، فقیر و بی‌پول و بیدار و دسته و عشیره و قبیله و لشکر و سپاه و جاه و مقام است . « لا یَکَادُ یُبِینُ » : نمی‌تواند فصیح صحبت کند و مراد خود را واضح و روشن به دیگران بگوید . اشاره به لکنت زبان موسی پیش از پیغمبری است ( نگا : طه / 27 - 36 ، قصص / 34 ) . و یا این که اشاره به اختلاف زبان عبری و قبطی است . چرا که موسی دارای زبان عبری و فرعون و فرعونیان دارای زبان قبطی بودند ( نگا : قاسمی ) .
سوره زخرف آیه 53
متن آیه :
فَلَوْلَا أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَسْوِرَةٌ مِّن ذَهَبٍ أَوْ جَاء مَعَهُ الْمَلَائِکَةُ مُقْتَرِنِینَ
ترجمه :
( اگر راست می‌گوید که پیغمبر خدا و دارای مقام والا است ) پس چرا دستبندهای زرین بدو داده نشده است ( تا دستبندها نشانه عظمت و ریاست او باشد ؟ ) و یا چرا فرشتگان همراه او نیامده‌اند ( تا صداقت گفتار و ادّعای رسالت او را تأیید کنند و برای پیروزی او بکوشند و بجنگند ؟ ) .
توضیحات :
« فَلَوْ لا أُلْقِیَ عَلَیْهِ ؟ » : پس چرا برای او فرستاده نشده است ؟ « أَسْوِرَةٌ » : جمع سِوار ، دستبند ، النگو . در میان آنان رسم بوده است که چون یکی را رئیس می‌کردند ، دستبند و النگوی زرین به دستش می‌نمودند و گردن‌بند به گردنش می‌آویختند . « مُقْتَرِنِینَ » : همراهان . همدمان . کسانی که در رکاب کسی و در کنار او خواهند بود .
سوره زخرف آیه 54
متن آیه :
فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْماً فَاسِقِینَ
ترجمه :
فرعون ( برای ادامه خودکامگی خود ) قوم خویش را فرومایه و ناآگاه بارآورد ( و آنان را در سطح پائینی از فرهنگ و رشد فکری نگاه داشت ) و ایشان هم از او فرمانبرداری و پیروی کردند . آنان قومی فاسق ( و خارج از اطاعت فرمان خدا و حکم عقل ) بودند .
توضیحات :
« إِسْتَخَفَّ » : سبکسر و فرومایه کرد . کم خرد و بی‌خبر نمود ( نگا : روم / 60 ) .
سوره زخرف آیه 55
متن آیه :
فَلَمَّا آسَفُونَا انتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِینَ
ترجمه :
هنگامی که ما را ( با افراط در فساد و استمرار در طغیان ) بر سر خشم آوردند ، از آنان انتقام گرفتیم و به کیفرشان رساندیم و همه را ( در رودخانه دریاگون نیل ) غرق کردیم .
توضیحات :
« ءَاسَفُونَا » : ما را خشمگین کردند . این نکته قابل توجّه است که نه خشم و کین درباره خداوند مهربان مفهومی‌دارد ، و نه رضایت و خوشنودی خدا بدان معنی که در میان ما معروف است . بلکه خشم و کین او به معنی اراده مجازات ، و رضایت و خوشنودی او به معنی اراده اجر و ثواب است .
سوره زخرف آیه 56
متن آیه :
فَجَعَلْنَاهُمْ سَلَفاً وَمَثَلاً لِلْآخِرِینَ
ترجمه :
ما آنان را پیشگامانی ( در کفر و زندقه ) و پیشینیانی ( برای کفّار و فسقه ) ، و مثالی عبرت‌انگیز و سرگذشتی پندآمیز برای دیگران ساخته‌ایم .
توضیحات :
« سَلَفاً » : گذشتگان . یعنی سردستگان و رهبرانی که در گذشته بوده‌اند و مقتدی و قدوه کافر و مثل سوء آیندگانی همچون خود شده‌اند . پیشگامان کفر و سرکشی در دنیا ، و جلوداران ورود به عذاب دوزخ در آخرت . « مَثَلاً » : مثال . ضرب‌المثل . مایه پند و عبرت .
سوره زخرف آیه 57
متن آیه :
وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلاً إِذَا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ
ترجمه :
هنگامی که فرزند مریم به عنوان مثال ذکر شد ، قوم تو از آن خندیدند و سر و صدا به راه انداختند .
توضیحات :
« ضُرِبَ . . . مَثَلاً » : مشرکان به هنگام شنیدن ( إنَّکُمْ وَ مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ ) آیه 98 سوره انبیاء ، مسخره‌کنان و خنده‌زنان گفتند : عیسی پسر مریم نیز پرستیده شده است ، و به حکم این آیه باید به دوزخ برود ، چه بهتر که ما و بتهای ما نیز با عیسی باشیم ! مگر نه این است که در طول تاریخ ، افراد پاکی چون « عیسی » و « عُزَیر » و حتّی فرشتگان پرستش شده‌اند ؟ ما حاضریم در آخرت با چنین پاکان و معصومانی باشیم ! البتّه کفّار چنین گفتاری را به عنوان استهزاء و مجاب و مغلوب کردن حضرت محمّد مطرح می‌کردند . پیدا است که معبودهائی وارد دوزخ می‌گردند که راضی باشند از طرف دیگران عبادت و پرستش شوند . « یَصِدُّونَ » : می‌خندند . سر و صدا به راه می‌اندازند . رویگردان می‌شوند . معنی دیگر آیه : وقتی که خدا فرزند مریم را به عنوان مثلی ذکر می‌نماید و می‌گوید : عیسی که بدون پدر آفریده شده است چرا باید باعث جار و جنجال باشد و داستان او همچون داستان آدم است که بدون پدر و مادر آفریده شد ، قوم تو آن را نمی‌پذیرند و رویگردان می‌شوند .
سوره زخرف آیه 58
متن آیه :
وَقَالُوا أَآلِهَتُنَا خَیْرٌ أَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ
ترجمه :
( مشرکان ادامه دادند ) و گفتند : آیا ( به نظر شما ) معبودهای ما بهترند یا عیسی ؟ ( به عقیده شما او به دوزخ می‌رود ، پس بگذار ما و معبودهایمان که از او هم بدترند به دوزخ برویم ! ) . آنان این مثال را جز از روی جدال بیان نمی‌دارند . بلکه ایشان گروهی کینه‌توز و پرخاشگرند ( و برای مبارزه با تو و جلوگیری از حق ، به استدلال باطل متوسّل می‌شوند ) .
توضیحات :
« أَ ءَالِهَتُنَا خَیْرٌ أَمْ هُوَ » : آیا معبودهای ما بهترند یا عیسی ؟ دو چیز مراد است : الف - شما که بتهای ما را بدتر از عیسی می‌دانید . ب - عیسی بدون پدر متولّد شده ، بتهای ما که دختران خدا و فرشتگان اویند بدون پدر و مادر آفریده شده‌اند و بهترند . « جَدَلاً » : جدال و خصومت . کشمکش و نزاع باطل ( نگا : کهف / 54 ) . مفعولٌ‌له و یا این که حال است و به معنی مُجَادِلینَ می‌باشد . « خَصِمُونَ » : جمع خَصِم ، دشمن سرسخت . معنی دیگر آیه : مشرکان می‌گویند : آیا معبودهای ما بهترند یا عیسی ؟ ( عیسی چون پدر نداشته از طرف مسیحیان پرستش شده و کارشان بجا است ، ما هم معبودهای خود را می‌پرستیم ، چرا که هُبَل و لات و منات و عزّی دختران خدا و فرشتگان اویند ، و چون بدون پدر و مادر آفریده شده‌اند معلوم است که بهترند ) و . . .
سوره زخرف آیه 59
متن آیه :
إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَیْهِ وَجَعَلْنَاهُ مَثَلاً لِّبَنِی إِسْرَائِیلَ
ترجمه :
عیسی بنده‌ای بیش نبود که ما بدو نعمت خود را ارزانی داشتیم و او را نمونه و الگوئی برای بنی‌اسرائیل کردیم .
توضیحات :
« أَنْعَمْنَا عَلَیْهِ » : مراد نعمت نبوّت است . « مَثَلاً » : نشانه‌ای از قدرت و عظمت خدا . چرا که تولّدش از مادر ، بدون پدر ، آیتی از قدرت و نشانه بارزی از عظمت خداوند بود و بنی‌اسرائیل همچون مَثَل ، آن را روایت می‌کردند . نمونه و الگوی عفّت و پاکی و تقوا ، و اسوه خداشناسی و یکتاپرستی .
سوره زخرف آیه 60
متن آیه :
وَلَوْ نَشَاء لَجَعَلْنَا مِنکُم مَّلَائِکَةً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ
ترجمه :
اگر ما بخواهیم از شما فرزندان صالح و فرشته‌گونی پدیدار و در زمین جایگزین شما می‌سازیم .
توضیحات :
« مِنکُمْ » : به جای شما . از خود شما . « مَلآئِکَةً » : فرشتگان . فرزندان پاک فرشته‌گونه . « یَخْلُفُونَ » : فرشتگان جایگزین فرشتگان شوند . فرشتگان جایگزین فرزندان شما گردند . فرشتگان به جای پیغمبران قرار گیرند و به عنوان پیغمبرانی به سوی شما فرستاده شوند . فرزندان فرشته‌گون ، جایگزین شما شوند « وَ لَوْ نَشَآءُ . . . » : این آیه برداشت معانی گوناگونی دارد : الف - اگر ما بخواهیم به جای شما ، فرشتگانی در زمین قرار می‌دهیم که جانشین شما گردند . ب - اگر ما بخواهیم به جای شما فرشتگانی در زمین پدید می‌آوریم تا در آن زندگی کنند و جانشین یکدیگر گردند . ج - اگر ما بخواهیم از شما - با تغییر خلقت - فرشتگانی به وجود می‌آوریم تا در زمین جایگزین شما شوند . د - اگر ما بخواهیم از شما فرزندانی فرشته‌گون و پرهیزگار پدیدار و در زمین جایگزین شما می‌نمائیم ( نگا : محمّد / 38 ) . ه - اگر ما بخواهیم به جای شما انسانها ، پیغمبرانی از فرشتگان ترتیب و به میان شما گسیل می‌داریم و در زمین جایگزین پیغمبران می‌سازیم .
سوره زخرف آیه 61
متن آیه :
وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَةِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ
ترجمه :
قطعاً وجود عیسی خبر از وقوع قیامت می‌دهد ، و هرگز درباره قیامت شکّ و تردید نداشته باشید ، و از من پیروی کنید که راه راست این است .
توضیحات :
« إِنَّهُ » : مرجع ضمیر ( ه ) می‌تواند ( عیسی ) یا ( قرآن ) باشد . در صورت اوّل ، دارای دو معنی است : تولّد عیسی بدون پدر ، دلیلی است بر قدرت و توانائی خدا برای برپائی قیامت و ایجاد زندگی بعد از مرگ . تولّد عیسی پیش از خاتم‌الانبیاء ، نشانه نزدیکی فرا رسیدن قیامت است . در صورت دوم نیز ، دارای دو معنی است : قرآن درباره قیامت اطّلاعاتی در دسترس قرار می‌دهد . نزول قرآن نشانه قریب‌الوقوع بودن وقوع قیامت است . « لا تَمْتَرُنَّ » : شکّ نکنید . دودلی به خود راه ندهید .
سوره زخرف آیه 62
متن آیه :
وَلَا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطَانُ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ
ترجمه :
( به هوش باشید ) شیطان شما را ( از راه خدا و از توجّه به سرنوشتتان در رستاخیز ) بازندارد . او دشمن آشکار شما است . ( پس مواظب وی باشید ) .
توضیحات :
« لایَصُدَّنَّکُمْ » : ( نگا : طه / 16 ، قصص / 87 ) .
سوره زخرف آیه 63
متن آیه :
وَلَمَّا جَاء عِیسَى بِالْبَیِّنَاتِ قَالَ قَدْ جِئْتُکُم بِالْحِکْمَةِ وَلِأُبَیِّنَ لَکُم بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ
ترجمه :
هنگامی که عیسی با در دست داشتن معجزات آشکار و آیات روشن ( به پیش بنی‌اسرائیل ) آمد ، گفت : من شریعت حکیمانه‌ای را ( درباره مبدأ و معاد و نیازهای زندگی بشر ) برای شما آورده‌ام ، و آمده‌ام تا برایتان برخی از امور ( دینی ) را روشن گردانم که در آنها اختلاف می‌ورزید . پس از خدا بترسید و از من پیروی کنید .
توضیحات :
« الْبَیِّنَاتِ » : معجزات . آیه‌های روشن . « الْحِکْمَةِ » : نبوّت . شریعت حکیمانه . برنامه راستین و عقائد درست ( نگا : آل‌عمران / 48 ) . « بَعْضَ الَّذِی . . . » : احکام مورد اختلاف تورات . بخشهائی از اختلافات که در سرنوشت انسانها از نظر اعتقاد و عمل ، و از نظر فرد و جامعه مؤثّرند ؛ نه اختلافات در اموری که سرنوشت‌ساز نیستند ، همچون نظرات مختلفی که درباره منظومه شمسی و سایر کرات ، و ماهیّت روح آدمی ، و حقیقت حیات و مانند اینها است .
سوره زخرف آیه 64
متن آیه :
إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ
ترجمه :
به طور قطع خداوند پروردگار من و پروردگار شما است ، پس او را پرستش کنید ، راه راست این است .
توضیحات :
« رَبِّی وَ رَبُّکُمْ » : تکرار واژه ( رَبّ ) برای این است که تأکید شود عیسی نیز همچون سایر انسانها انسان ، و نیازمند پروردگاراست و پرستش را نسزد .
سوره زخرف آیه 65
متن آیه :
فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِن بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ عَذَابِ یَوْمٍ أَلِیمٍ
ترجمه :
گروهها و دسته‌ها ( ی اهل کتاب نسبت به عیسی ) در میان خود به اختلاف پرداختند ( و هر یک او را به نامی‌خواندند و راه افراط و تفریط در پیش گرفتند ) . وای بر کسانی که ستم کردند ! چه عذاب دردناکی در روز قیامت گریبانگیرشان می‌گردد !
توضیحات :
« الأحْزَابُ » : ( نگا : مریم / 37 ) .
سوره زخرف آیه 66
متن آیه :
هَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَن تَأْتِیَهُم بَغْتَةً وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ
ترجمه :
آیا منتظر همین هستند که قیامت ناگهانی و در حالی که از آن بی‌خبرند به سروقتشان بیاید ؟
توضیحات :
« هَلْ یَنظُرُونَ . . . » : مراد آیه ، بیان حال واقعی کافران و مذمّت ایشان است . « السَّاعَةَ » : قیامت . « بَغْتَةً » : ناگهانی . ( نگا : انعام / 31 و 47 ) .
سوره زخرف آیه 67
متن آیه :
الْأَخِلَّاء یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ
ترجمه :
دوستان ، در آن روز ، دشمنان یکدیگر خواهند شد ، مگر پرهیزگاران .
توضیحات :
« الأخِلآّءُ » : جمع خَلیل ، دوستان . رفیقان . مراد دوستان بی‌دین دنیائی است . امّا دوستان دیندار دنیائی ، در قیامت نیز دوستان و عزیزان یکدیگرند .
سوره زخرف آیه 68
متن آیه :
یَا عِبَادِ لَا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَلَا أَنتُمْ تَحْزَنُونَ
ترجمه :
ای بندگان ( پرهیزگار ) من ! امروز نه بیمی بر شما است ( که عذاب و عقابی گریبانگیرتان شود ) و نه غم و اندوهی دارید .
توضیحات :
« یَا عِبَادِی » : مراد بندگان مؤمن و متّقی است .
سوره زخرف آیه 69
متن آیه :
الَّذِینَ آمَنُوا بِآیَاتِنَا وَکَانُوا مُسْلِمِینَ
ترجمه :
آن بندگانی که به آیه‌های ما ایمان آورده‌اند و مسلمان و مطیع فرمان ( آفریدگار خود ) بوده‌اند .
توضیحات :
« مُسْلِمِینَ » : مسلمانان . تسلیم‌شدگان اوامر یزدان . منقادان .
سوره زخرف آیه 70
متن آیه :
ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنتُمْ وَأَزْوَاجُکُمْ تُحْبَرُونَ
ترجمه :
شما و همسرانتان به بهشت درآئید ، در آنجا شادمان و شادکام و مکرّم و محترم خواهید بود .
توضیحات :
« تُحْبَرُونَ » : غرق شادمانی می‌گردید . مکرّم و محترم می‌شوید ( نگا : روم / 15 ) .
سوره زخرف آیه 71
متن آیه :
یُطَافُ عَلَیْهِم بِصِحَافٍ مِّن ذَهَبٍ وَأَکْوَابٍ وَفِیهَا مَا تَشْتَهِیهِ الْأَنفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَأَنتُمْ فِیهَا خَالِدُونَ
ترجمه :
برایشان کاسه‌ها و جامهای زرین به گردش انداخته می‌شود ، و هرچه دل بخواهد و هرچه چشم از آن لذّت ببرد ، در بهشت وجود دارد ، و شما در آنجا جاودانه خواهید بود .
توضیحات :
« صِحَافٍ » : جمع صَحْفَة ، کاسه . ظرف . « أَکْوَابٍ » : جمع کُوب ، لیوان . فنجان . جام . کوزه و تُنگ بی‌دسته ( نگا : المصحف المیسّر ) .
سوره زخرف آیه 72
متن آیه :
وَتِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی أُورِثْتُمُوهَا بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ
ترجمه :
این بهشتی است که به سبب کارهائی که می‌کرده‌اید ، بدان دست یافته‌اید .
توضیحات :
« أُورِثْتُمُوهَا » : مال شما شده است و به شما رسیده است ( نگا : اعراف / 42 ، مریم / 63 ) .
سوره زخرف آیه 73
متن آیه :
لَکُمْ فِیهَا فَاکِهَةٌ کَثِیرَةٌ مِنْهَا تَأْکُلُونَ
ترجمه :
در آنجا برایتان میوه‌های فراوان و جوراجوری است که از آنها می‌خورید و استفاده می‌کنید .
توضیحات :
« مِنْهَا » : برای تبعیض است و این واقعیّت را بیان می‌دارد که میوه‌های بهشتی آن اندازه فراوان است که شما تنها جزئی از آنها را می‌توانید بخورید ، چرا که درختان بهشت همیشه پربار و پرثمر است و مجموعه فناناپذیری است ( نگا : رعد / 35 ) .
سوره زخرف آیه 74
متن آیه :
إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی عَذَابِ جَهَنَّمَ خَالِدُونَ
ترجمه :
بزهکاران ، جاودانه در عذاب دورخ می‌مانند .
توضیحات :
« الْمُجْرِمِینَ » : مراد بزهکاران و گناهکاران کفرپیشه است . به قرینه مقابله با مؤمنانی که در آیه‌های قبلی سخن از آنان بود .
سوره زخرف آیه 75
متن آیه :
لَا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَهُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ
ترجمه :
عذابشان کاسته نمی‌گردد و سبک نمی‌شود ، و آنان در میان عذاب ، اندوهناک و نومید و خاموش می‌مانند .
توضیحات :
« لایُفَتَّرُ » : کاسته نمی‌گردد و سبک نمی‌شود . تخفیف داده نمی‌شود . « مُبْلِسُونَ » : ناامیدشدگان . اندوهگینان . خاموشان از فرط اندوه و از شدّت گرفتاری ( نگا : انعام / 44 ، مؤمنون / 77 ، روم / 12 و 49 ) .
سوره زخرف آیه 76
متن آیه :
وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِن کَانُوا هُمُ الظَّالِمِینَ
ترجمه :
ما بدیشان ستم نکرده‌ایم ( که آنان را بدین عذاب گرفتار ساخته‌ایم ) ولیکن خودشان به خویشتن ستم کرده‌اند ( که با انجام کارهای زشت و بیراهه رفتن ، خود را به دوزخ انداخته‌اند ) .
توضیحات :
« وَ مَا ظَلَمْنَاهُمْ . . . » : ( نگا : هود / 101 ، نحل / 118 ) .
سوره زخرف آیه 77
متن آیه :
وَنَادَوْا یَا مَالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنَا رَبُّکَ قَالَ إِنَّکُم مَّاکِثُونَ
ترجمه :
آنان فریاد می‌زنند : ای مالک ! پروردگارت ما را بمیراند و نابودمان گرداند ( تا بیش از این رنج نبریم و از این عذاب دردناک آسوده شویم . او بدیشان ) می‌گوید : شما ( اینجا ) می‌مانید ( و مرگ و میر و نیستی و نابودی در کار نیست ) .
توضیحات :
« مَالِکُ » : نام فرشته‌ای است که رئیس فرشتگان نگهبان دوزخ است . « لِیَقْضِ عَلَیْنَا . . . » : ما را نابود گرداند و بمیراند ( نگا : فاطر / 36 ) . « مَاکِثُونَ » : درنگ‌کنندگان . توقّف‌کنندگان .
سوره زخرف آیه 78
متن آیه :
لَقَدْ جِئْنَاکُم بِالْحَقِّ وَلَکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کَارِهُونَ
ترجمه :
( خداوند بدیشان پیام می‌دهد که ) ما حق را برای شما آوردیم ( و توسّط پیغمبران برایتان فرو فرستادیم ) ولی اکثر شما حق را نپسندیدید و آن را دشمن داشتید .
توضیحات :
« لَقَدْ جِئْنَاکُم بِالْحَقِّ » : ما حق را برایتان آوردیم . گوینده می‌تواند خدا ، مالک و سایر دستیاران او باشد . مراد از حق ، دین راستین و همه حقایق سرنوشت‌ساز است .
سوره زخرف آیه 79
متن آیه :
أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ
ترجمه :
بلکه ، آنان تصمیم محکمی ( بر توطئه قتل محمّد ) گرفتند و ما نیز اراده محکم و تغییرناپذیری کردیم ( درباره مجازات سخت و کیفر دادنشان در دنیا و آخرت ) .
توضیحات :
« أَبْرَمُوا » : عزم را جزم کردند . تصمیم محکمی‌گرفتند . « أَمْراً » : مراد حیله و نیرنگ و توطئه قتل پیغمبر اسلام است . « مُبْرِمُونَ » : تصمیم‌گیرندگان . عزم را جزم‌کنندگان .
سوره زخرف آیه 80
متن آیه :
أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَى وَرُسُلُنَا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ
ترجمه :
آیا گمان می‌برند که ما اسرار پنهانی و سخنان درگوشی آنان را نمی‌شنویم ؟ ! آری ! ( ما آگاه از راز و رمز ایشان و شنوای نجوای آنان بوده و ) گذشته از این ، فرشتگان مأمور ما در کنارشان حاضر و بر اعمالشان ناظرند و ( همه کردار و گفتارشان را ) می‌نویسند وثبت و ضبط می‌کنند .
توضیحات :
« رُسُلُنَا » : فرستادگان ما . مراد فرشتگان مأمور ضبط و ثبت اعمال است ( نگا : / 18 ، انفطار / 10 ) .
سوره زخرف آیه 81
متن آیه :
قُلْ إِن کَانَ لِلرَّحْمَنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعَابِدِینَ
ترجمه :
بگو : اگر خداوند مهربان فرزندی می‌داشت ، من نخستین کسی بودم که چنین ( فرزندی را ) پرستش می‌کردم ( چرا که من ایمان و اعتقادم به خدا بیشتر و شناخت و آگاهیم فزونتر است . امّا خدا نیازی به فرزند ندارد ، و بندگانی چون عُزَیر و عیسی و فرشتگان کی خود را فرزند خدا نامیده‌اند ؟ ! ) .
توضیحات :
« الْعَابِدِینَ » : پرستندگان . عبادت‌کنندگان .
سوره زخرف آیه 82
متن آیه :
سُبْحَانَ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ
ترجمه :
خداوندگار آسمانها و زمین و عرش ( و تخت سلطنت مجموعه عالم هستی ) پاک و منزّه از این توصیفهائی است که ( درباره او ) می‌کنند .
توضیحات :
« رَبِّ » : مالک و مدبّر . خداوندگار . « الْعَرْشِ » : ( نگا : اعراف / 54 ، توبه / 129 ، یونس / 3 ) .
سوره زخرف آیه 83
متن آیه :
فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَیَلْعَبُوا حَتَّى یُلَاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ
ترجمه :
آنان را به حال خود واگذار تا در باطل غوطه‌ور گردند و سرگرم بازی شوند ، تا برخورد می‌کنند به روز قیامتی که بدیشان وعده داده می‌شود ( و سرانجام تلخ اعمال زشت و افکار پلشت خود را می‌بینند ) .
توضیحات :
« ذَرْهُمْ » : ( نگا : انعام / 91 و 112 و 137 ، حجر / 3 ، مؤمنون / 54 ) . « یَخُوضُوا » : فرو روند . سرگرم یاوه و بیان اباطیل شوند ( نگا : نساء / 140 ، انعام / 68 ) .
سوره زخرف آیه 84
متن آیه :
وَهُوَ الَّذِی فِی السَّمَاء إِلَهٌ وَفِی الْأَرْضِ إِلَهٌ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ
ترجمه :
خدا آن کسی است که در آسمان معبود است و در زمین معبود ، و او حکیم و علیم است .
توضیحات :
« إِلهٌ » : معبود . « الْحَکِیمُ » : کسی که تمام کارهایش از روی حساب و حکمت است . « الْعَلِیمُ » : کسی که از همه چیز آگاه و باخبر است .
سوره زخرف آیه 85
متن آیه :
وَتَبَارَکَ الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَعِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ
ترجمه :
بزرگوار و دارای خیر و برکت آن کسی است که شاهی و مملکت آسمانها و زمین ، و هر آنچه میان آن دو است از آن او است ، و آگاهی از وقوع قیامت ویژه او ، و همه شما ( در آخرت ، برای حساب و کتاب و جزا و سزا ) به سوی او برگردانده می‌شوید .
توضیحات :
« تَبَارَکَ » : ( نگا : اعراف / 54 ، مؤمنون / 14 ، فرقان / 1 و 10 و 61 ) . « عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ » : آگاهی از قیامت ویژه او است و تنها او از وقوع رستاخیز و شروع قیامت مطّلع است و بس .
سوره زخرف آیه 86
متن آیه :
وَلَا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَن شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ یَعْلَمُونَ
ترجمه :
معبودهائی که مشرکان بجز خدا به فریاد می‌خوانند و می‌پرستند قدرت و توانائی هیچ گونه شفاعت و میانجیگری را ندارند ، مگر کسانی که آگاهانه بر حق شهادت و گواهی داده ( و خدا را به یگانگی پرستیده ) باشند ( همچون عیسی و عُزَیر و فرشتگان ) .
توضیحات :
« یَدْعُونَ » : به فریاد می‌خوانند . می‌پرستند . « الْحَقِّ » : توحید . وحدانیّت خدا . « وَ هُمْ یَعْلَمُونَ » : در حالی که می‌دانند . یعنی گواهی و شهادتشان از روی علم و آگاهی بوده ، یا این که می‌دانند اگر خدا بدیشان اجازه دهد ، شفاعت می‌کنند ، و می‌دانند برای چه کسی یا کسانی شفاعت کنند . ذکر ( شَهِدَ ) به صورت مفرد ، و ( یَعْلَمُونَ ) به صورت جمع ، با توجّه به لفظ و معنی ( مَنْ ) است .
سوره زخرف آیه 87
متن آیه :
وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى یُؤْفَکُونَ
ترجمه :
اگر از مشرکان بپرسی ، چه کسی آنان را آفریده است ؟ مؤکّدانه می‌گویند : خدا ! پس چگونه ( از عبادت حق تعالی ) منحرف می‌شوند ( و متوجّه پرستش چیزهای دیگری می‌گردند ؟ ! ) .
توضیحات :
« أَنَّی » : چگونه ؟ « یُؤْفَکُونَ » : بازگردانده می‌شوند . از حق منصرف و به سوی چیزهای دیگری رهنمود می‌شوند . « أَنّی یُؤْفَکُونَ » : ( نگا : مائده / 75 ، توبه / 30 ، عنکبوت / 61 ) .
سوره زخرف آیه 88
متن آیه :
وَقِیلِهِ یَارَبِّ إِنَّ هَؤُلَاء قَوْمٌ لَّا یُؤْمِنُونَ
ترجمه :
و ( خدا آگاه است ) از گفتار محمّد که گفت : پروردگارا ! اینها قومی هستند که ایمان نمی‌آورند .
توضیحات :
« قِیلِهِ » : قیل و قَول و مَقال ، مصدر ثلاثی مجرّدند و به معنی گفته و سخن هستند . برخی واژه ( قیل ) را عطف بر ( السَّاعَة ) در سه آیه قبل می‌دانند که معنی چنین می‌شود : خدا از قیامت آگاه است و از شکایت پیغمبر نیز درباره ایمان نیاوردن قوم خود آگاه است . بعضی هم واو پیش از آن را حرف جر و برای قسم می‌دانند ، و چیزی را که قسم بر آن یاد شده است ( یَارَبِّ إِنَّ هؤُلآءِ قَوْمٌ لاّ یُؤْمِنُونَ ) و یا این که محذوف می‌دانند . مرجع ضمیر ( ه ) پیغمبر است که از ( لَئِن سَأَلْتَهُمْ ) در آیه پیش پیدا است .
سوره زخرف آیه 89
متن آیه :
فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَقُلْ سَلَامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ
ترجمه :
پس از آنان روی بگردان و بگو : بدرود ! بعدها خواهند دانست ( که برای خود چه آشی پخته‌اند و چه آتش سوزانی و عذاب دردناکی را فراهم ساخته‌اند ! ) .
توضیحات :
« إصْفَحْ » : روی بگردان ( نگا : بقره / 109 ، مائده / 13 ، حجر / 85 ) . « سَلامٌ » : بدرود . این سلام ، برای جدائی بوده و نشانه بی‌اعتنائی است ( نگا : فرقان / 63 ، قصص / 55 ) .