تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
تفسیر سوره های قرآن و مطالب مربوط به تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدلتفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
تفسیر سوره های قرآن و مطالب مربوط به تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل۴۲-سوره الشوری
تفسیر سوره الشوری برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل
سوره شورى
آیه 1
متن آیه :
حم
ترجمه :
حا . میم .
توضیحات :
« حم » : از حروف مقطّعه است ( نگا : بقره / 1 ) .
آیه 2
متن آیه :
عسق
ترجمه :
عین . سین . قاف .
توضیحات :
« عسق » : از حروف مقطّعه است ( نگا : بقره / 1 ) .
آیه 3
متن آیه :
کَذَلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَإِلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ
ترجمه :
خدای نیرومند و فرزانه ، به تو و به کسانی که پیش از تو ( پیغمبر ) بوده‌اند این چنین ( معانی و مقاصدی که در این سوره است ) وحی می‌کند . ( سرچشمه وحی همه جا و همه وقت یکی است که پروردگار جهان است ، و محتوای وحی نیز در اصول و کلّیّات برای جملگی پیغمبران یکی است ) .
توضیحات :
« کَذلِکَ » : همان گونه که در این سوره است . این چنین که می‌بینی . « یُوحِی إِلَیْکَ » : در سایر سوره‌های قرآن به تو وحی می‌کند . « إِلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ » : به سایر پیغمبران کتابهای آسمانی را با همین اصول و کلّیّات وحی کرده است . « اللهُ » : فاعل فعل ( یُوحِی ) است .
آیه 4
متن آیه :
لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ
ترجمه :
آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است ، از آن خدا است ، و او والا و بزرگوار است .
توضیحات :
« لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ . . . » : مجموعه عالم هستی از آن او است .
آیه 5
متن آیه :
تَکَادُ السَّمَاوَاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِی الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ
ترجمه :
( خدا که مالکیّت عالم هستی از آن او است ، بقدری عظیم است که ) آسمانها ( با همه عظمتی که دارند ) نزدیک است ( در برابر جلالت و عظمت او کرنش‌کنان ) از بالا درهم بشکافند . و فرشتگان ( با همه قدرتی که دارند دائماً ) به تسبیح و تقدیس پروردگارشان مشغول و برای کسانی که در زمین هستند درخواست آمرزش می‌کنند . هان ! ( ای انسانِ غافل از اطاعت آسمانها و افلاک و عبادت فرشتگان پاک ! بدان که ) یزدان آمرزگار و مهربان است . ( اگر از سر صدق سر بندگی بر آستانه او بگذاری و دست دعا به سویش برداری ، با عالم علوی هم‌آوا شده‌ای ، و قلم عفو الهی بر گناهانت کشیده می‌شود ) .
توضیحات :
« یَتَفَطَّرْنَ » : از هم می‌شکافند . « مِن فَوْقِهِنَّ » : از قسمت بالای خود . « یَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ » : از هم شکافتن آسمانها به خاطر علوّ شأن و هیبت و عظمت آفریدگار جهان است ( نگا : صفوة‌البیان لمعانی القرآن ، المنتخب ) . بعضی هم شکافتن آسمانها را به خاطر شرک و بت‌پرستی مشرکان می‌دانند و آیات 90 و 91 سوره مریم را هم‌معنی با این آیه می‌شمارند .
آیه 6
متن آیه :
وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَولِیَاء اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ
ترجمه :
افرادی که جز خدا ( کسانی و چیزهای دیگری را ) مددکار و یاور خود می‌گیرند ، خداوند مراقب ایشان است ( و اقوال و افعال آنان را زیر نظر دارد و حساب گفتار و کردارشان را نگاه می‌دارد و در موقع خود کیفر لازم را بدیشان می‌دهد ) و تو مأمور و مسؤول حسابرسی و پاییدن کار و بار آنان نیستی . ( بلکه بر رسولان پیام باشد و بس ) .
توضیحات :
« اللهُ » : مبتدا است . « حَفِیظٌ » : مراقب اعمال و پاینده اقوال ( نگا : انعام / 104 ، هود / 57 و 86 ، سبأ / 21 ) . « وَکِیلٍ » : کسی که کار و بار مردم بدو موکول و واگذار می‌شود ( نگا : انعام / 66 و 102 و 107 ، یونس / 108 ) .
آیه 7
متن آیه :
وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیّاً لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَیْبَ فِیهِ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَفَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ
ترجمه :
این چنین ( روشن و گویا ) قرآن بزرگواری را که به زبان عربی است به تو وحی می‌کنیم تا اهل مکّه و دور و بر آن را ( از خشم خدا و عذاب دوزخ ) بترسانی و ( همه مردمان را ) از روز گردهم‌آیی ( قیامت ) که شکّ و تردیدی در وقوع آن نیست بیم دهی . ( در آن روز ، مردمان دو گروه بیش نیستند ) گروهی در بهشت بسر می‌برند و دسته‌ای در آتش دوزخ .
توضیحات :
« قُرْءَاناً عَرَبِیّاً » : ( نگا : یوسف / 2 ، طه / 113 ، زمر / 28 ، فصّلت / 3 ) . « أُمَّ الْقُری » : مکّه ( نگا : انعام / 92 ) . مراد این نیست که اسلام دین جهانی نیست . بلکه بیان ( امّ القری ) ذکر خاصّ است که در موارد دیگر رسالت جهانی اسلام به طور عام بیان شده است ( نگا : فرقان / 1 ) . « یَوْمَ الْجَمْعِ » : روز گردهمآئی که قیامت است ( نگا : هود / 103 ، تغابن / 9 ، واقعه / 50 ) . « فَرِیقٌ » : دسته . جماعت ( نگا : بقره / 75 و 100 و 101 ، آل‌عمران / 23 ) .
آیه 8
متن آیه :
وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَکِن یُدْخِلُ مَن یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُم مِّن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ
ترجمه :
اگر خدا می‌خواست ، همه مردمان را یک دین و یک آئین می‌کرد ( و به جملگی ایشان یک نوع طرز تفکّر می‌داد و به یک راه رهبری می‌نمود ) امّا خدا ( به انسانها آزادی داده است ، تا در پرتو آن راه یزدان یا راه شیطان را برگزینند ، و بر اثر این انتخاب ، به بهشت یا به دوزخ روند . . . او ) هر که را بخواهد غرق رحمت خود می‌کند ( که مؤمنانند ، و هر که را بخواهد وارد عذاب خود می‌گرداند که کافرانند ) و کافران ( در قیامت ) نه دوستی دارند و نه یاوری .
توضیحات :
« وَ لَوْ شَآءَ اللهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً . . . » : ( نگا : مائده / 48 ، هود / 118 ) . « وَلِیٍّ » : دوست . سرپرست . « نَصِیرٍ » : یاور . مددکار ( نگا : بقره / 107 ) . « الظَّالِمُونَ » : کافران ( نگا : اعراف / 44 ، هود / 18 ) .
آیه 9
متن آیه :
أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاء فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ وَهُوَ یُحْیِی المَوْتَى وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ
ترجمه :
( چنین ستمگران کفرپیشه‌ای خدا را به سرپرستی نمی‌گیرند ) و بلکه جز او را به سرپرستی گرفته‌اند ، در صورتی که سرپرست او است و او مردگان را زنده می‌گرداند و او بر همه چیز توانا است .
توضیحات :
« أَمْ » : بلکه . این واژه برای انتقال از کلام سابق و پرداختن به سرزنش مشرکان به خاطر گزینش سرپرستان جز خدا است ( نگا : بقره / 214 ) . بعضی ( أَمْ ) را برای استفهام انکاری دانسته‌اند . در این صورت معنی آیه چنین است : آیا آنان جز خدا کسانی و چیزهائی را به سرپرستی گرفته‌اند ؟ در حالی که سرپرست تنها او است ، و او است که مردگان را زنده می‌کند ، و او است که بر هر چیزی توانا است .
آیه 10
متن آیه :
وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِن شَیْءٍ فَحُکْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبِّی عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ
ترجمه :
در هر چیزی که اختلاف داشته باشید ، داوری آن به خدا واگذار می‌گردد ( و کتاب قرآن قانون دادگاه یزدان است و در پرتو آن کشمکشها باید فیصله پیدا کند ) . چنین داوری خدا است که پروردگار من است و من بدو پشت می‌بندم ، ( و برای قضاوت در منازعات ، و رفع اختلافات ، و حل مشکلات ) به ( کتاب ) او مراجعه می‌کنم .
توضیحات :
« فَحُکْمُهُ إِلَی اللهِ » : داوری آن به خدا واگذار می‌گردد . مراد مراجعه به قرآن و رهنمود گرفتن از آن است . البتّه پس از قرآن ، مراجعه به سنّت نبوی است ( نگا : نساء / 59 ) . « أُنِیبُ » : مراجعه می‌کنم ( نگا : هود / 88 ، رعد / 27 ، زمر / 54 ) .
آیه 11
متن آیه :
فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجاً یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ البَصِیرُ
ترجمه :
او آفریننده آسمانها و زمین است . او شما را به صورت مرد و زن ، و چهارپایان را به شکل نر و ماده درآورده است و بدین وسیله بر آفرینش شما ( انسانها و تولید و تکثیر نسل حیوانها ) می‌افزاید . هیچ چیزی همانند خدا نیست ( و نه او در ذات و صفات به چیزی از چیزهای آسمان و زمین می‌ماند ، و نه چیزی از چیزهای آسمان و زمین در ذات و صفات بدو می‌ماند ) و او شنوا و بینا است ( و پیوسته بر کارگاه جهان نظارت می‌نماید ، و از جمله زاد و ولد انسانها و حیوانها را می‌پاید ) .
توضیحات :
« مِنْ أَنفُسِکُمْ » : از جنس و نوع خودتان ( نگا : نحل / 72 ، روم / 21 ) . « مِنَ الأنْعَامِ أزْوَاجاً » : از جنس و نوع چهارپایان ماده‌هائی را آفریده است . « یَذْرَؤُکُمْ » : شما را به وفور می‌آفریند . از ماده ( ذَرْء ) به معنی آفریدن و پراکندن ( نگا : انعام / 136 ، نحل / 13 ، مؤمنون / 79 ، اعراف / 179 ) . در اینجا مراد تولید نسل و تکثیر مثل و تداوم وجود است . ضمیر ( کم ) خطاب به انسان است و از راه تغلیب شامل چهارپایان هم می‌باشد . « فیهِ » : با آن . یعنی به وسیله این کار که تدبیر یا خلق جفتها است . واژه ( فیهِ ) به معنی ( بِهِ ) است ( نگا : معانی القرآن ) و استعمال آن بدین شکل اشاره دارد به این که چنین تدبیری و یا آفرینشی انگار منبع افزایش و معدن پخش است ( نگا : قاسمی ) . « لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ » : این قسمت از آیه ، بیانگر این واقعیّت است که خدا در ذات و صفات جدای از مخلوقات است . مثلاً او محیط بر هر چیز است ( نگا : نساء / 126 ، فصّلت / 54 ) و انسانها غیرمحیط . مفاهیم آسان و سخت ، دور و نزدیک ، و گذشته و حال و آینده ، اوّل و آخر ، ظاهر و باطن ، و . . . نسبت به خدا معنی ندارد ( نگا : بقره / 20 ، آل‌عمران / 29 ، حدید / 3 ) ولی در مورد غیر خدا ثابت است .
آیه 12
متن آیه :
لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ
ترجمه :
کلیدهای آسمانها و زمین در دست او است . برای هر کس که بخواهد روزی را فراوان و یا کم می‌گرداند . او از همه چیز کاملاً آگاه است .
توضیحات :
« مَقَالِیدُ » : کلیدها . ( نگا : زمر / 63 ) . « یَقْدِرُ » : تنگ می‌گرداند . کم و ناچیز می‌نماید ( نگا : رعد / 26 ، اسراء / 30 ، قصص / 82 ) .
آیه 13
متن آیه :
شَرَعَ لَکُم مِّنَ الدِّینِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَى الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ
ترجمه :
خداوند آئینی را برای شما ( مؤمنان ) بیان داشته و روشن نموده است که آن را به نوح توصیه کرده است و ما آن را به تو وحی و به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نموده‌ایم ( به همه آنان سفارش کرده‌ایم که اصول ) دین را پابرجا دارید و در آن تفرّقه نکنید و اختلاف نورزید . این چیزی که شما مشرکان را بدان می‌خوانید ( که پابرجا داشتن اصول و ارکان دین است ) بر مشرکان سخت گران می‌آید . خداوند هر که را بخواهد برای این دین برمی‌گزیند و هر که ( از دشمنانگی با دین دست بکشد و ) به سوی آن برگردد ، بدان رهنمودش می‌گرداند .
توضیحات :
« شَرَعَ » : بیان داشته است . روشن نموده است . « الَّذِی » : ذکر چنین موصولی اشاره به اهمّیّت دین اسلام دارد که جامع همه اصول و ارکان ادیان آسمانی است . چرا که ( الَّذِی ) در میان موصولات اصل ، و آئین اسلام نیز در میان ادیان خدا اصل است . « یَجْتَبِی إِلَیْهِ » : برای تبلیغ دین به عنوان پیغمبر برمی‌گزیند . برای گزینش دین خود انتخاب می‌نماید ، مرجع ضمیر ( ه ) خدا یا دین خدا است . « یَهْدی إِلَیْهِ » : به سوی خود یا آئین خود هدایت می‌کند . مرجع ضمیر ( ه ) باز هم خدا یا دین خدا است . « یُنِیبُ » : ( نگا : غافر / 13 ) .
آیه 14
متن آیه :
وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى لَّقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتَابَ مِن بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ
ترجمه :
( پیروان پیغمبران پیشین ، درباره دین ) گروه گروه و دسته دسته نشده‌اند ( و راه اختلاف در پیش نگرفته‌اند ) مگر بعد از علم و آگاهی ( از برنامه و اصول و ارکان دین و پی بردن به حقّانیّت آئین ) . و این تفرقه‌جوئی تنها به خاطر ستمگری و کجروی در میان خودشان بوده است . اگر فرمانی از سوی پروردگارت صادر نشده بود که آنان تا سرآمد معیّنی ( که قیامت است ، زنده و آزاد ) باشند ، میانشان ( با مجازات و نابودی ) داوری می‌گردید . آنانی که ( در روزگار تو اهل کتاب بشمارند و ) کتابهای آسمانی بعد از گذشتگان به دستشان رسیده است ، درباره آنها دچار شکّ و گمان توأم با بدبینی و سوءظنّ شده‌اند . ( والاّ اگر به کتابهای خود ایمان کامل داشتند ، پی می‌بردند که تو حقیقةً فرستاده خدائی ) .
توضیحات :
« مَا تَفَرَّقُوا » : فرقه فرقه و دسته دسته نشده‌اند و اختلاف پیدا نکرده‌اند ( نگا : بیّنه / 4 ) . « الْعِلْمُ » : آگاهی ، مراد دلائل صحیح و براهین یقینی بر حقّانیّت دین و آئینی است که خدا بدیشان ابلاغ فرموده بوده است . « لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ . . . » : ( نگا : یونس / 19 ، هود / 110 ، طه / 129 ، فصّلت / 45 ) « مِن بَعْدِهِمْ » : بعد از اسلاف و گذشتگان . « مُرِیبٍ » : به شکّ و تردید اندازنده ( نگا : هود / 62 و 110 ، ابراهیم / 9 ، سبأ / 54 ، فصّلت / 45 ) .
آیه 15
متن آیه :
فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّکُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ لَا حُجَّةَ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنَا وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ
ترجمه :
تو نیز مردمان را به سوی آن ( آئین واحد الهی دعوت کن که اسلام است ) و آن گونه که به تو فرمان داده شده است ( بر دعوت مردمان به دین یزدان ماندگار باش و در این راه ) ایستادگی کن و از خواستها و هوسهای ایشان پیروی مکن ، و بگو : من به هر کتابی که از سوی خدا نازل شده باشد ایمان دارم ، و به من دستور داده شده است که در میان شما دادگری کنم . خدا پروردگار ما و پروردگار شما است . اعمال ما از آن ما است ( نه از آن شما ) و اعمال شما از آن شما است ( نه از آن ما ، و هر کسی در مقابل کارهایش مسؤول است ) . میان ما و شما خصومت و مجادله‌ای نیست ( چرا که حق را بیان و آشکار کردم و از این به بعد نیازی به جدال و استدلال نمی‌باشد ) . خداوند ( سرانجام در قیامت در یکجا ) ما را جمع خواهد کرد ، و بازگشت ( همه در آن روز ، برای داوری و حساب و کتاب ) به سوی او است ( و هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت ) .
توضیحات :
« فَلِذلِکَ » : به سوی آن آئین یگانه آسمانی که دین همه انبیاء پیشین بوده و اسلام نام دارد . برای رفع آن اختلافات ملّتها . لام ( لِذلِکَ ) به معنی ( إِلی ) و یا برای تعلیل است . « حُجَّةً » : دلیل آوردن . جدال کردن .
آیه 16
متن آیه :
وَالَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ
ترجمه :
کسانی که درباره ( دین ) خدا به مخاصمه و مجادله می‌پردازند و ( علیه آن ) دلیل و برهان ( بی‌اساس و پوسیده ) ذکر می‌کنند ، آن هم زمانی که ( به سبب وضوح و روشنی ، از سوی مردم ) پذیرفته شده است ، خصومت آنان بیهوده و دلائل و براهین ایشان در پیشگاه پروردگارشان باطل و ناپذیرفتنی است ، و خشم شدید ( خدا در قیامت ) گریبانگیرشان می‌گردد و عذاب سختی خواهند داشت .
توضیحات :
« یُحَآجُّونَ فِی اللهِ » : درباره دین خدا به ستیز می‌پردازند و استدلالهای بی‌اصل و اساسی بیان می‌دارند . « لَهُ » : مرجع ضمیر ( هُ ) می‌تواند ( الله ) یا پیغمبر و یا دین باشد ( نگا : آلوسی ) . « حُجَّتهُمْ » : دلیل و برهانشان . ستیز و جدالشان . « دَاحِضَةٌ » : باطل و زائل ( نگا : کهف / 56 ، غافر / 5 ) .
آیه 17
متن آیه :
اللَّهُ الَّذِی أَنزَلَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ وَالْمِیزَانَ وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ
ترجمه :
خدا است که کتاب ( قرآن ) را نازل کرده‌است که مشتمل بر حق و حقیقت است ( و جنبه ذهنی و پنداری ندارد ، و در قرآن ، برای ارزیابی ارزشها ، ضوابط و قواعد ) و معیار و میزان ایجاد کرده است . تو چه می‌دانی ، شاید قیامت نزدیک باشد ( و هرچه زودتر به حساب همگان رسیدگی شود ) .
توضیحات :
« الْمِیزَانَ » : معیار و میزان ارزیابی و ارزشها . مراد قواعد و ضوابطی است که در قرآن ، یا در کتابهای آسمانی دیگر گنجانده شده است و جداکننده حق از باطل است ( نگا : حدید / 25 ) . مراد از انزال میزان در اینجا ، ایجاد آن و رهنمود بدان است . « قَرِیبٌ » : علّت مذکّر آمدن قَریبٌ ، بدان خاطر است که در اصل خبر ( إتیان ) است که مضاف محذوفی است . یا این که به‌معنی ذاتُ قُرْبٍ بوده و از باب تامِرو لابِن می‌باشد ( نگا : اعراف / 56 ) .
آیه 18
متن آیه :
یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِهَا وَالَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَیَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلَا إِنَّ الَّذِینَ یُمَارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ
ترجمه :
کسانی که به قیامت ایمان ندارند ، در فرا رسیدن آن شتاب می‌ورزند ( و مسخره‌کنان بیان می‌دارند : این قیامتی که شما می‌گویید ، کی خواهد آمد ؟ ) و امّا کسانی که ایمان آورده‌اند ، به سبب ( اعتقاد به وقوع ) آن در خوف و هراسند و می‌دانند که قیامت حق است ( و چه دیر و چه زود قطعاً فرا می‌رسد ) . هان ! مسلّماً کسانی که نسبت به قیامت شکّ و تردید دارند و ( تمسخرکنان درباره آن ) به جدال و ستیز می‌پردازند ، در گمراهی سخت ژرف و بسیار دور ( از راستای راه رستگاری ) قرار دارند .
توضیحات :
« یَسْتَعْجِلُ بِهَا » : زود فرا رسیدن قیامت را خواستارند . البتّه کافران و مشرکان از روی استهزاء و تمسخر چنین تقاضائی داشته‌اند . « مُشْفِقُونَ مِنْهَا » : از آن می‌ترسند . به سبب قیامت ترسان و هراسانند . مراد این است که برای حفظ خود از عذاب و شر و بلای آن ، به عبادات و حسنات دست می‌یازند و عمرشان را در تلاش و کوشش و پرستش بسر می‌برند ( نگا : مؤمنون / 60 ) . « یُمَارُونَ » : می‌ستیزند و کشمکش می‌کنند . در شکّ و تردید بسر می‌برند ( نگا : روح المعانی ، نمونه ) .
آیه 19
متن آیه :
اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبَادِهِ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ وَهُوَ الْقَوِیُّ العَزِیزُ
ترجمه :
خداوند نسبت به بندگانش بسیار لطف و مرحمت دارد ، و به هر کس که خود بخواهد روزی می‌رساند ( و بدو نعمت فراوان می‌دهد و خوبی می‌کند ) ، و او نیرومند و چیره است ( و قادر بر انجام هر کاری ، و وفای به عهدها و وعده‌های خویش است ) .
توضیحات :
« لَطِیفٌ » : کسی که دارای لطف و مرحمت بسیار است . کسی که بس دقیق و آگاه است . « یَرْزُقُ مَن یَشَآءُ » : منظور توسعه روزی و نعمت است ، والاّ همگان روزی‌خواران یزدانند ( نگا : رعد / 26 )
آیه 20
متن آیه :
مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَمَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا نُؤتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِن نَّصِیبٍ
ترجمه :
( گروهی برای آخرت کشت می‌کنند و گروهی برای دنیا ) . هرکس که کشت آخرت را بخواهد ، به کشت او فزونی و برکت می‌دهیم ، و هر کس که کشت دنیا را بخواهد ، مقداری از دنیا بدو می‌دهیم ، و دیگر در آخرت کمترین بهره‌ای ندارد .
توضیحات :
« حَرْثَ » : کشت‌وکار ( نگا : بقره / 71 و 205 و 223 ، آل‌عمران / 14 و 117 ) . مراد متاع و کالا و خوشیها است . « مِنْهَا » : از دنیا . حرف ( مِنْ ) برای تبعیض است و بیانگر مقدار اندک و بخش ناچیزی است . « مِن نَّصِیبٍ » : هیچ بهره‌ای . حرف ( مِنْ ) و نکره آمدن ( نَصِیبٍ ) هر دو برای تأکید نفی است .
آیه 21
متن آیه :
أَمْ لَهُمْ شُرَکَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّینِ مَا لَمْ یَأْذَن بِهِ اللَّهُ وَلَوْلَا کَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ
ترجمه :
شاید آنان انبازها و معبودهائی دارند که برای ایشان دینی را پدید آورده‌اند که خدا بدان اجازه نداده است ( و از آن بی‌خبر است ؟ ) اگر این سخنِ قاطعانه و داورانه ( خدا ، مبنی بر مهلت کافران و تأخیر قیامت تا وقت معیّن آن ) نبود ، میانشان ( با اهلاک کافران و ابقاء مؤمنان ) داوری می‌گردید ( و دستور عذاب دنیوی یا اخروی صادر می‌گشت و مجالی به کافران نمی‌داد . در عین حال آنان نباید این حقیقت را فراموش کنند که ) قطعاً ستمگران عذاب دردناکی دارند .
توضیحات :
« أَمْ » : آیا . شاید که . بلکه ( نگا : بقره / 214 ) « شَرَعُوا » : قانونگذاری کرده‌اند . پی افکنده‌اند . پدید آورده‌اند . « الْفَصْلِ » : حکم کردن . فیصله دادن . جدا کردن حق از باطل . مراد همان چیزی است که در آیه 14 همین سوره از آن سخن رفته است .
آیه 22
متن آیه :
تَرَى الظَّالِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا کَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِی رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الکَبِیرُ
ترجمه :
ستمکاران ( کفرپیشه ) را ( در روز قیامت ) خواهی دید که از ( کیفر ) کارهائی که کرده‌اند سخت بیمناکند ، ولی ( عذاب و عقاب ) آن حتماً ایشان را فرو می‌گیرد ، و کسانی را خواهی دید که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند ، در باغهای بهشت بسر می‌برند و هرچه بخواهند نزد پروردگارشان برایشان فراهم است . واقعاً فضل بزرگ و لطف سترگ این است .
توضیحات :
« الظَّالِمِینَ » : کافرین . « هُوَ » : کیفر کارهائی که کرده‌اند . وبال . « وَاقِعٌ بِهِمْ » : بدیشان می‌رسد و ایشان را فرا می‌گیرد . « رَوْضَاتِ » : باغهای خرم و سرسبز . « الْفَضْلُ » : عطیه . لطف .
آیه 23
متن آیه :
ذَلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى وَمَن یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ
ترجمه :
این همان چیزی است که خداوند بندگان خود را بدان نوید می‌دهد ، بندگانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند . بگو : در برابر آن ( همه نعمت که در پرتو دعوت اسلام به شما خواهد رسید ) از شما پاداش و مزدی نمی‌خواهم جز عشق و علاقه نزدیکی ( به خدا ) را ( که سود آن هم عاید خودتان می‌گردد ) . هر کس کار نیکی انجام دهد ، بر نیکی عمل او می‌افزائیم ( و دست کم یک خوبی را ده خوبی بشمار می‌آوریم ) . خداوند آمرزگار و شکرگزار است ( و گناهان بندگان را می‌بخشد و کارهای خوبشان را به بهترین وجه پاداش می‌دهد ) .
توضیحات :
« عَلَیْهِ » : در برابر آن همه فضل و لطفی که در آخرت نصیب مؤمنان نیکوکار می‌شود . در برابر تبلیغ رسالت و رنج دعوت . « إِلاّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی » : مگر شور و شوق تقرّب به خدا با انجام حسنات و دوری از سیّئات . یعنی آنچه از شما می‌خواهم در پیش گرفتن راه خدا است ( نگا : فرقان / 57 ) . « الْقُرْبی » : تقرّب . « یَقْتَرِفْ » : کسب کند . به دست آورد . « حُسْناً » : زیبائی . « نَزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْناً » : بر زیبائی حسنه او می‌افزائیم . یعنی آن را جزای مضاعف می‌دهیم و ده برابر و بیشتر بشمار می‌آوریم ( نگا : انعام / 160 ، بقره / 261 ) .
آیه 24
متن آیه :
أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً فَإِن یَشَأِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلَى قَلْبِکَ وَیَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَیُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ
ترجمه :
آیا می‌گویند : ( محمّد ) بر خدا دروغ و افتراء بسته است ( و خدا بدو چیزی وحی نکرده است و زائیده اندیشه خود را به او نسبت داده است ؟ ) اگرخدا بخواهد بر دل تو مهر می‌نهد ( و قدرت حفظ آیات خود را از تو می‌گیرد ) . خداوند با سخنان ( قرآنی ) خود باطل را از میان برمی‌دارد و حق را پابرجا می‌دارد . مسلّماً او بسیار آگاه از همه چیزهائی است که در درون سینه‌ها است .
توضیحات :
« أَمْ » : یا . آیا . بلکه . « یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ » : بر دل تو مهر می‌زند و از دریافت آیات و حفظ قرآن محرومت می‌کند . مراد بیان قدرت مطلقه خدا و دلداری رسول است . « یَمْحُ » : اصل آن ( یَمْحُو ) و فعل مضارع مرفوع است ، و عربها گاهی برای تخفیف واو یا یاء را از آخر فعل مضارع حذف می‌کنند . در رسم‌الخطّ قرآنی واو را ننوشته‌اند . مانند : یَدْعُ الإِنسَانُ بِالشَّرِّ ( اسراء / 11 ) . وَ سَنَدْعُ الزَّبَانِیَةَ : ( علق / 18 ) . ذکر واژه ( الله ) به دنبال آن ، و ذکر فعل مضارع مرفوع ( یُحِقُّ ) با وجود عطف بر آن ، نشانه‌های دیگری بر این امر است . « بِکلّماتِهِ » : با سخنان خود . مراد وحی آسمانی و آیات قرآنی است . « إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ » : ( نگا : آل‌عمران / 119 و 154 ، مائده / 7 . . . ) .
آیه 25
متن آیه :
وَهُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ وَیَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ
ترجمه :
تنها خدا است که توبه را از بندگانش می‌پذیرد ، و گناهان را می‌بخشد ، و آنچه را انجام می‌دهید می‌داند .
توضیحات :
« یَعْفُو » : در رسم‌الخطّ قرآنی ، الف زائدی به دنبال دارد .
آیه 26
متن آیه :
وَیَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَیَزِیدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَالْکَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ
ترجمه :
و دعا و درخواست کسانی را اجابت می‌کند که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند ، و از فضل خود بدیشان بیشتر ( از آن چیزهائی که درخواست نموده‌اند و به فکرشان نیامده است ) عطاء می‌کند . امّا کافران ( به جای لطف و احسان یزدان ) عذاب سخت و شدیدی دارند .
توضیحات :
« مِن فَضْلِهِ » : از روی لطف و مرحمت خود . از نعمت و عطیّه خود .
آیه 27
متن آیه :
وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَلَکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ
ترجمه :
اگر خداوند رزق و روزی را برای همه بندگانش ( بدان گونه که خودشان می‌خواهند ) توسعه و گسترش دهد ، قطعاً در زمین سرکشی و ستمگری می‌کنند ، و لذا بدان اندازه که خود می‌خواهد روزی را می‌رساند . چرا که او بندگانش را می‌بیند و با ( اوضاع و احوال ) ایشان کاملاً آشنا است .
توضیحات :
« بَسَطَ » : گسترش داد . فراوان کرد . « لَبَغَوْا » : قطعاً سرکشی و نافرمانی می‌کنند . حتماً ستمگری می‌نمایند . « یُنَزِّلُ » : مراد از تنزیل رزق ، تهیّه کردن و در اختیار قرار دادن آن است « بِقَدَرٍ » : به اندازه معیّن . به مقدار لازم ( نگا : حجر / 21 ، مؤمنون / 18 ، قمر / 49 ) .
آیه 28
متن آیه :
وَهُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَیَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ
ترجمه :
و او است که باران را می‌باراند بعد از آن که ( مردمان از بارش آن ) ناامید می‌گردند ، و رحمت خود را می‌گستراند ( و دامنه باران را به اینجا و آنجا می‌کشاند و فراگیرش می‌گرداند ) . او سرپرست ستوده ( بندگان و عهده‌دار پسندیده کارهای ایشان ) است .
توضیحات :
« الْغَیْثَ » : باران ( نگا : لقمان / 34 ، حدید / 20 ) « قَنَطُوا » : مأیوس و نومید گشتند . مراد ناامیدی مردمان از نیامدن باران و خشکی زمین ، و به پایان رسیدن فصل آن است . « رَحْمَتَهُ » : لطف و مرحمت خود . مراد ثمرات و محصولات حاصل از باران است . ( رَحْمَة ) را باران هم معنی کرده‌اند ( نگا : اعراف / 57 ، فرقان / 48 ، نمل / 63 ) .
آیه 29
متن آیه :
وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا یَشَاءُ قَدِیرٌ
ترجمه :
برخی از نشانه‌های ( پی بردن به خدا و قدرت ) او ، آفرینش آسمانها و زمین و همه جنبندگانی است که در آن دو پدیدار و پراکنده کرده است ، و او هر وقت که بخواهد می‌تواند آنها را گرد آورد .
توضیحات :
« خَلْقُ » : آفرینش . آفریده‌ها . « بَثَّ » : پخش و پراکنده کرده است . مراد پدید آوردن و افزایش و پراکندن است . « دَآبَّةٍ » : جنبنده . این واژه شامل انسانها و موجودات ریز ذرّه‌بینی و حیوانات غول‌پیکر و تمام چیزهای زنده می‌باشد . ( نگا : بقره / 164 ، انعام / 38 ، فاطر / 45 ) . « مَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَآبَّةٍ » : این آیه و آیه 49 سوره نحل ، با صراحت بیان می‌دارند که در پهنه آسمان نیز جنبندگان زنده موجود و فراوانند . « جَمْعِهِمْ » : گرد آوردن ذوی‌العقول ، یعنی انسانها ، برای حساب و کتاب قیامت . مراد گرد آوردن انسانها ( نگا : نساء / 87 ، انعام / 12 ، مرسلات / 38 ) و سایر حیوانات ( تکویر / 5 ) در هنگامه قیامت است . « هُوَ عَلَیا جَمْعِهِمْ إذَا یَشَآءُ قَدِیرٌ » : برخی این جمله را دالّ بر این می‌دانند که چه بسا روزی و روزگاری ، موجودات ذوی‌الشعور آسمانها و زمین با یکدیگر تماس حاصل کنند و جهانیان با یکدیگر ارتباط پیدا نمایند .
آیه 30
متن آیه :
وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ
ترجمه :
آنچه از مصائب و بلا به شما می‌رسد ، به خاطر کارهائی است که خود کرده‌اید . تازه خداوند از بسیاری ( از کارهای شما ) گذشت می‌کند ( که شما از آنها توبه نموده‌اید و یا با کارهای نیک آنها را از نامه اعمال زدوده و پاک کرده‌اید ) .
توضیحات :
« بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ » : ( نگا : نساء / 79 ، انفال / 53 ) . « یَعْفُو » : در رسم‌الخطّ قرآنی الف زائدی به دنبال دارد . « کَثِیرٍ » : مراد گناهان فراوانی است که انسان مرتکب می‌گردد ( نگا : نحل / 61 ، فاطر / 45 ) . از مردمان زیادی صرف نظر می‌کند ( نگا : شوری / 34 ) . یادآوری : قاعده « ارتکاب گناه موجب ابتلاء بلا است » هرچند حتمی و قطعی است ، ولی در دنیا مُطّرد و همگانی نیست ، و استثناهائی وجود دارد . بلاها برای بعضیها آزمایش الهی است ، و گاهی در فراسوی آنها حکمتهائی نهفته است که از دید انسانها پنهان است . به هر حال انسان در مقابل هر کاری که می‌کند ، پاداش یا پادافره خود را می‌گیرد . اگر هم در این جهان که دار مکافات جزئی است ، به خاطر استدراج و املاء و دیگر چیزها جزا و سزائی نبیند ، در آخرت که دار مکافات کلّی است ، قطعاً جزا و سزای کامل می‌بیند .
آیه 31
متن آیه :
وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَمَا لَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ
ترجمه :
شما هرگز نمی‌توانید ( از چنگال قدرت خداوند ) در زمین ( فرار کنید و خدای را از دستیابی به خود ) ناتوان سازید ، و سوای خدا هیچ گونه سرپرست و یاوری ندارید ( تا به کمک شما بشتابند و شما را از مصائب و بلایای نازله برهانند ) .
توضیحات :
« مَآ أَنتُم بِمُعْجِزِینَ » : شما نمی‌توانید درمانده و ناتوان کنید و به ستوه بیاورید ( نگا : انعام / 134 ، یونس / 53 ، توبه / 2 و 3 ) .
آیه 32
متن آیه :
وَمِنْ آیَاتِهِ الْجَوَارِ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلَامِ
ترجمه :
و از جمله نشانه‌های ( شناخت خدا و قدرت ) او کشتیهائی است همچون کوهها که بر صفحه دریاها به حرکت درمی‌آیند .
توضیحات :
« الْجَوارِی » : جمع جَارِیَة ، کشتیهای روان . صفت به جای موصوف استعمال شده که ( سُفُن ) است و در اصل السُّفُنُ الْجَوارِی است . در رسم‌الخطّ قرآنی یاء آخر جَواری برای تخفیف حذف شده است . « أَعْلام » : جمع عَلَم ، کوهها .
آیه 33
متن آیه :
إِن یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیحَ فَیَظْلَلْنَ رَوَاکِدَ عَلَى ظَهْرِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ
ترجمه :
اگر خداوند بخواهد باد را از وزیدن می‌اندازد و کشتیها بر روی دریاها متوقّف می‌گردند . قطعاً در این ( حرکت بادها ، جریان کشتیها ، آفرینش دریاها بدین وسعت و ویژگیهای آبها ، و نظم و نظامی که بر امور حکمفرما است ) دلائل روشنی ( بر وجود خدا ) است برای هر کس که بسیار شکیبا و بسیار سپاسگزار باشد .
توضیحات :
« یُسْکِنْ » : ساکن می‌کند . از وزیدن می‌اندازد . « یَظْلَلْنَ » : می‌مانند . می‌شوند . « رَوَاکِدَ » : جمع راکِدَة ، ثابت . ساکن . برجای و بیحرکت .
آیه 34
متن آیه :
أَوْ یُوبِقْهُنَّ بِمَا کَسَبُوا وَیَعْفُ عَن کَثِیرٍ
ترجمه :
یا اگر بخواهد کشتیها را به خاطر کارهائی که سرنشینان آنها مرتکب شده‌اند ، نابود می‌سازد ، و از بسیاری گذشت می‌کند ( و مردمان زیادی را می‌بخشد و از مجازات برکنار می‌دارد ) .
توضیحات :
« یُوبِقْهُنَّ » : کشتیها را هلاک می‌سازد . مراد از کشتیها سرنشینان کشتیها است . یعنی ذکر محلّ و مراد حالّ است ؛ و یا جنبه مجازی دارد ، مثل : إِسْأَلِ الْقَرْیَةَ ( نگا : یوسف / 82 ) . فعل ( یُوبِقْ ) از ماده ( وبق ) به معنی هلاک است ( نگا : کهف / 52 ) . « کَثِیرٍ » : بسیاری از مردم .
آیه 35
متن آیه :
وَیَعْلَمَ الَّذِینَ یُجَادِلُونَ فِی آیَاتِنَا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ
ترجمه :
( خداوند چنین می‌کند تا مؤمنان عبرت گیرند ) و تا کافرانی که به مخالفت آیات ما برمی‌خیزند و آنها را نمی‌پذیرند بدانند که هیچ گریزگاه و پناهگاهی ( از دست عذاب خدا ) ندارند ( و پیوسته در دسترس قدرت اویند ) .
توضیحات :
« یَعْلَمَ » : منصوب به ( أَنْ ) محذوف است و تأویل به مصدر می‌گردد و عطف بر مجموع جمله شرطیّه ، یا عطف بر علّت مقدّری می‌شود . یعنی : لِیَنتَقِمَ مِنْهُمْ وَ یَعْلَمَ الَّذِینَ . « مَحِیصٍ » : گریزگاه . پناهگاه ( نگا : نساء / 121 ، ابراهیم / 21 ، فصّلت / 48 ) .
آیه 36
متن آیه :
فَمَا أُوتِیتُم مِّن شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ
ترجمه :
آنچه به شما داده شده است ، متاع ( زودگذر و فناپذیر ) زندگی دنیا است ( و در اصل برق جهان ، شعله‌ای در برابر باد ، حبابی بر سطح آب ، و غباری در مسیر طوفان است ) . ولی آنچه ( از پاداشها و مواهبی که ) نزد خدا است بهتر و پایدارتر برای کسانی است که ایمان آورده باشند و بر پروردگارشان توکّل کرده باشند .
توضیحات :
« مَآ أُوتِیتُمْ » : چیزهائی که به شما عطا شده است . « مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا » : کالا و توشه زندگی دنیا است نه زاد آخرت « خَیْرٌ وَ أَبْقی » : ( نگا : طه / 73 و 131 ، قصص / 60 ) .
آیه 37
متن آیه :
وَالَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ
ترجمه :
و کسانیند که از گناهان بزرگ ، و اعمال بسیار زشت و ناپسند می‌پرهیزند ، و هنگامی که خشمناک می‌گردند ( زمام اختیار از دست نمی‌دهند و پرت و پلا نمی‌گویند و آلوده گناه نمی‌شوند ، و بلکه نفس خود را مهار می‌کنند و بخشم آورندگان را ) می‌بخشند .
توضیحات :
« کَبَآئِرَ الإِثْمِ » : گناهان کبیره ( نگا : نساء / 31 ) . گناهان کبیره گناهانی است که از آنها بیم داده شده ، و یا این که حدّ و تعزیری در برابر آنها واجب گشته است ( نگا : صفوة‌البیان لمعانی القرآن ) . « الْفَوَاحِشَ » : گناهانی است که بسیار زشت و پلشت باشند ( نگا : مرجع سابق ) . بسیاری ( کَبَآئِرَ الإِثْمِ ) را گناهان کبیره ، و ( الْفَوَاحِشَ ) را شرک و زنا و هرگونه گناهی دانسته‌اند که دارای حدّ باشد . عطف ( الْفَوَاحِشَ ) بر ( کَبَآئِرَ الإِثْمِ ) عطف خاصّ بر عام است . « یَغْفِرُونَ » : می‌بخشند . گذشت می‌کنند .
آیه 38
متن آیه :
وَالَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ
ترجمه :
و کسانیند که دعوت پروردگارشان را پاسخ می‌گویند ، و نماز را چنان که باید می‌خوانند ، و کارشان به شیوه رایزنی و بر پایه مشورت با یکدیگر است ، و از چیزهائی که بدیشان داده‌ایم ( در کارهای خیر ) صرف می‌کنند .
توضیحات :
« أَمْرُهُمْ شُورَیا بَیْنَهُمْ » : کار و بارشان شورائی است . مهمترین مسأله اجتماعی همان اصل « شوری » است و یک برنامه عمومی و همگانی مسلمانان است .
آیه 39
متن آیه :
وَالَّذِینَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنتَصِرُونَ
ترجمه :
و کسانیند که اگر ستمی بدیشان شد ، خویشتن را یاری می‌دهند ( و زیر بار ظلم نمی‌روند ) .
توضیحات :
« الْبَغْیُ » : ظلم و تعدّی . « یَنتَصِرُونَ » : یاری می‌طلبند . به یاری یکدیگر می‌شتابند .
آیه 40
متن آیه :
وَجَزَاء سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ
ترجمه :
( ولی از آنجا که یاری کردن نباید از مسیر مساوات و عدالت خارج شود و به انتقامجوئی و کینه‌توزی و تجاوز از حدّ منتهی گردد ، باید توجّه داشته باشند که ) کیفر هر بدی ، کیفری همسان آن است . اگر کسی ( به هنگام قدرت ، برای هدایت گمراهان و استحکام پیوندهای اجتماعی از بدکار ) گذشت کند ( و میان خود و میان او ) صلح و صفا به راه اندازد ، پاداش چنین کسی با خدا است . خداوند قطعاً ظالمان را دوست نمی‌دارد .
توضیحات :
« إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ » : این نکته قابل ذکر است که تسلیم شونده ظلم ، و دفاع‌کننده از ظلم ، و کننده ظلم ، و کمک‌کننده ظلم ، همه محکوم و بزهکارند .
آیه 41
متن آیه :
وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِکَ مَا عَلَیْهِم مِّن سَبِیلٍ
ترجمه :
بر کسانی که پس از ستمی که بر آنان رفته است انتقام می‌گیرند ، ( و برابر تعدّی و ظلمی که بدیشان شده است ، خصم را سرکوب می‌سازند ) عتاب و عقابی نیست .
توضیحات :
« إنتَصَرَ » : ( نگا : شوری / 39 ) . در اینجا مراد انتقام گرفتن است . « ظُلْمِهِ » : اضافه مصدر به مفعول خود است . « مِن سَبِیلٍ » : راهی برای مؤاخذه . مراد عتاب و عقاب است .
آیه 42
متن آیه :
إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَیَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِکَ لَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ
ترجمه :
بلکه عتاب و عقاب متوجّه کسانی است که به مردم ستم می‌کنند و در زمین به ناحق سرکشی می‌آغازند . چنین کسانی دارای عذاب دردآور و دردناکی هستند .
توضیحات :
« یَبْغُونَ » : سرکشی می‌کنند .
آیه 43
متن آیه :
وَلَمَن صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ
ترجمه :
کسی که ( در برابر ظلم دیگران ) شکیبائی کند و ( زمام اختیار را از دست ندهد ، و با وجود قدرت ، از ستمگر ) درگذرد ( ولی بداند که این عمل باعث گستاخی ظالم نمی‌گردد ، این کار او ) از زمره کارهائی است که باید بر آن عزم را جزم کرد و بر آن ماندگار شد .
توضیحات :
« لَمِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ » : ( نگا : آل‌عمران / 186 ، لقمان / 17 )
آیه 44
متن آیه :
وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن وَلِیٍّ مِّن بَعْدِهِ وَتَرَى الظَّالِمِینَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ یَقُولُونَ هَلْ إِلَى مَرَدٍّ مِّن سَبِیلٍ
ترجمه :
کسی که خدا گمراهش سازد ، بغیر از خدا یار و یاوری ندارد ( تا او را مدد کند و او را در قیامت از عذاب برهاند . ای مخاطب ، آن روز ) ستمگران کفرپیشه را خواهی دید که وقتی چشمانشان به عذاب می‌افتد خواهند گفت : ( پروردگارا ) آیا راهی برای برگشت ( به جهان و جبران گذشته‌ها ) وجود دارد ؟
توضیحات :
« لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ » : هنگامی که چشمانشان به عذاب افتاد و در کنار آن قرار گرفتند ( نگا : انعام / 27 ) . « مِن بَعْدِهِ » : سوای او . غیر از او . « مَرَدٍّ » : رجوع و برگشت ( نگا : رعد / 11 ، روم / 43 ) .
آیه 45
متن آیه :
وَتَرَاهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا خَاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ یَنظُرُونَ مِن طَرْفٍ خَفِیٍّ وَقَالَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ الْخَاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلَا إِنَّ الظَّالِمِینَ فِی عَذَابٍ مُّقِیمٍ
ترجمه :
آنان را خواهی دید که ( به کنار آتش برده می‌شوند و ) به آتش نموده می‌شوند ، در حالی که بر اثر مذلّت و خواری کز کرده‌اند و بهم آمده‌اند و زیر چشمی مخفیانه ( به آتش ) می‌نگرند ! ( در این هنگام ) مؤمنان می‌گویند : واقعاً زیانکاران کسانیند که در روز قیامت ( سرمایه گرانبهای وجود ) خود را و اهل و عیال خود را از دست داده باشند ! هان ! ( ای مردمان ! همه بدانید که از این به بعد ) ستمگران کفرپیشه در عذاب دائم خواهند بود .
توضیحات :
« عَلَیْهَا » : بر آتش . مرجع ضمیر ( ها ) نار محذوف است و از قرینه کلامی پیدا است « یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا » : ( نگا : احقاف / 20 و 34 ، غافر / 46 ) . « خَاشِعِینَ » : فروتنان . مراد بهم آمدگان و کزکردگان است . « طَرْفٍ » : چشم . « مِنْ » : با . « مِن طَرْفٍ خَفِیٍّ » : زیرچشمی . با گوشه چشم . دزدانه و مخفیانه . « أَهْلِیهِمْ » : أَهْلُونَ و أَهْلِینَ ، اهل و عیال و خانواده است . « مُقِیمٍ » : دائم . همیشگی .
آیه 46
متن آیه :
وَمَا کَانَ لَهُم مِّنْ أَوْلِیَاء یَنصُرُونَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن سَبِیلٍ
ترجمه :
آنان یاوران و دوستانی ندارند که ایشان را در برابر ( عذاب ) خدا یاری و کمک کنند . خدا هر که را گمراه سازد ، او راهی ( برای نجات ) ندارد .
توضیحات :
« یَنصُرُونَهُم مِّن دُونِ اللهِ » : ایشان را برای نجات از عذاب الهی یاری دهند . بجز خدا کسی ندارند که ایشان را یاری و کمک کند .
آیه 47
متن آیه :
اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ یَوْمٌ لَّا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ مَا لَکُم مِّن مَّلْجَأٍ یَوْمَئِذٍ وَمَا لَکُم مِّن نَّکِیرٍ
ترجمه :
هرچه زودتر مخلصانه فرمان پروردگار خود را پذیرا گردید ، پیش از آن که روزی ( قیامت‌نام ) فرا رسد که خدا هرگز آن را برنمی‌گرداند . در آن روز نه پناهگاهی دارید و نه اصلاً می‌توانید ( بعد از گواهی دادن نامه اعمال و فرشتگان و اندامهای بدن ، کارهای خود را ) انکار کنید .
توضیحات :
« مَرَدَّ » : ( نگا : رعد / 11 ، روم / 43 ، شوری / 44 ) . « مِنَ اللهِ » : از سوی خدا . « لا مَرَدَّ مِنَ اللهِ » : اصلاً خدا آن را برنمی‌گرداند و آخرت را بهم نمی‌زند و دوباره جهان دنیا را برپای نمی‌دارد . « نَکِیرٍ » : انکار ( نگا : حجّ / 44 ) .
آیه 48
متن آیه :
فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلَاغُ وَإِنَّا إِذَا أَذَقْنَا الْإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنسَانَ کَفُورٌ
ترجمه :
اگر ( مشرکان از پذیرش دعوت تو ) روی‌گردان شدند ( باک مدار و غمگین مباش ) چرا که ما تو را به عنوان مراقب و مواظب ( کردار و رفتار ) ایشان نفرستاده‌ایم . بر تو پیام باشد و بس . هنگامی که ما از جانب خویش لطف و مرحمتی به انسان برسانیم ( و فراخی و گشایشی نصیبش گردانیم ) به سبب آن سرمست و شادان می‌گردد ( و غرور دارائی و اموال او را فرا می‌گیرد ) ، و اگر بلا و مصیبتی ( و زیان و ضرری ) به خاطر کارهائی که کرده است ( و معاصی و گناهانی که نموده است ) بدو برسد ( لطف و مرحمت ما را فراموش می‌نماید و ) کفران نعمت می‌کند ( و چه بسا کافر و بی‌دین می‌گردد ) .
توضیحات :
« حَفِیظاً » : مراقب و محافظ . ( نگا : نساء / 80 ، انعام / 107 ) . « إِنْ » : حرف نفی است . « رَحْمَةً » : نیکی و خوبی . لطف و مرحمت . نعمت و ثروت . « سَیِّئَةٍ » : بلا و بدی . زیان و ضرر و فقر و بیماری ( نگا : زاد المسیر ) . « کَفُورٌ » : بسیار ناسپاس و ناشکر ( نگا : هود / 9 ) . بسیار کافر و بی‌دین ( نگا : المنتخب ) .
آیه 49
متن آیه :
لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ إِنَاثاً وَیَهَبُ لِمَن یَشَاءُ الذُّکُورَ
ترجمه :
مالکیّت و حاکمیّت آسمانها و زمین از آن خدا است . هرچه بخواهد می‌آفریند . به هر کس که بخواهد دخترانی می‌بخشد و به هر کس که بخواهد پسرانی عطاء می‌کند .
توضیحات :
« مُلْکُ » : مالکیّت و حاکمیّت . کشور و مملکت . « إِنَاثاً » : جمع أُنثی ، دختران ( نگا : نساء / 117 ) . « الذُّکُورَ » : جمع ذَکَر ، پسران ( نگا : انعام / 39 ) .
آیه 50
متن آیه :
أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْرَاناً وَإِنَاثاً وَیَجْعَلُ مَن یَشَاءُ عَقِیماً إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ
ترجمه :
و یا این که هم پسران می‌دهد و هم دختران . و خدا هر که را بخواهد نازا می‌کند . او بس آگاه و توانا است .
توضیحات :
« یُزَوِّجُهُمْ » : آنها را با هم گرد می‌آورد و جفت هم می‌کند . یعنی به برخیها گاهی پسر و گاهی دختر عطاء می‌کند . یا این که دوقلوی پسر یا دختر و یا پسر و دختر می‌بخشد .
آیه 51
متن آیه :
وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ
ترجمه :
هیچ انسانی را نسزد که خدا با او سخن بگوید ، مگر از طریق وحی ( به قلب ، به گونه الهام در بیداری ، و یا خواب در غیربیداری ) یا از پس پرده‌ای ( از موانع طبیعی ) و یا این که خداوند قاصدی را ( به نام جبرئیل ) بفرستد و او به فرمان آفریدگار آنچه را که خدا می‌خواهد ( به پیغمبران ) وحی کند . وی والا و کار بجا است .
توضیحات :
« مَا کَانَ لِبَشَرٍ . . . » : ارتباط خدا با جهان انسانیّت ، از سه راه امکان‌پذیر است و بس : الف - وحی ، یا القای به قلب ، به گونه الهام در بیداری یا به صورت خواب در وقت خفتن ( نگا : قصص / 7 ) . ب - از پشت حجاب ( نگا : قصص / 30 - 42 ) . ج - ارسال فرشته وحی به سوی پیغمبران ( نگا : نساء / 163 ) .
آیه 52
متن آیه :
وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحاً مِّنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ وَلَکِن جَعَلْنَاهُ نُوراً نَّهْدِی بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ
ترجمه :
همان گونه که به پیغمبران پیشین وحی کرده‌ایم ، به تو نیز به فرمان خود جان را وحی کرده‌ایم ( که قرآن نام دارد و مایه حیات دلها است . پیش از وحی ) تو که نمی‌دانستی کتاب چیست و ایمان کدام ، ولیکن ما قرآن را نور عظیمی نموده‌ایم که در پرتو آن هر کس از بندگان خویش را بخواهیم هدایت می‌بخشیم . تو قطعاً ( مردمان را با این قرآن ) به راه راست رهنمود می‌سازی .
توضیحات :
« کَذلِکَ » : همان گونه که به پیغمبران وحی کرده‌ایم . به همان سه شکلی که به پیغمبران وحی کرده‌ایم . « رُوحاً » : مراد قرآن است که به انسانها حیات جاودانه می‌بخشد ( نگا : انفال / 24 ) . یا مراد همه چیزهائی است که خدا بدو وحی فرموده است ( نگا : نحل / 2 ) . « الْکِتَابُ » : مراد قرآن است . « الإِیمَانُ » : ایمان . مراد تنها باور و تصدیق مجرّد نیست ، بلکه مراد آگاهی کامل از ایمان و آشنائی به تفاصیل قوانین دینی است که با خود آورده است ( نگا : بقره / 143 ) . « نُوراً » : نور عظیمی .
آیه 53
متن آیه :
صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِیرُ الأمُورُ
ترجمه :
راه خدائی که متعلّق بدو است همه چیزهائی که در آسمانها و زمین است . هان ! همه کارها به خدا بازمی‌گردد ( و هر کاری تحت نظارت دقیق او و با اطّلاع و اجازه او انجام می‌پذیرد ، و هر چیزی بدو مربوط است ) .
توضیحات :
« صِرَاطٍ » : بدل از ( صِرَاطٍ ) آیه قبلی است . « اَلا إِلَی‌اللهِ تَصِیرُ الأُمُورُ » : ( نگا : بقره / 285 ، آل‌عمران / 28 ، مائده / 18 ) . « تَصِیرُ » : منتهی می‌گردد . برمی‌گردد . رجوع و برگشت دارد .
