۸۰-سوره عبس

 تفسیر سوره عبس برگرفته از تفسیر نور دکتر مصطفی خرمدل

سوره عبس

سوره عبس آیه  1

‏متن آیه : ‏

‏ عَبَسَ وَتَوَلَّى ‏

‏ترجمه : ‏

‏چهره در هم کشید و روی برتافت !‏

‏توضیحات : ‏

‏« عَبَسَ » : چهره در هم کشید . اخم و تخم کرد . مخاطب پیغمبر است . بدان گاه که سران قریش در خدمتش بودند و امیدوار بود که دعوتش را بپذیرند و با اسلام ایشان ، قبائل و مردمان زیادی آئین یکتاپرستی را پذیرا گردند ، مسلمان نابینای صادق و صمیمی و عاشق دینداری ، و راغب فهم علم و دانش آسمانی ، به نام ابن ام‌مکتوم به مجلس درآمد و با صدای بلند مکرّراً از آن حضرت تقاضای درس و وعظ قرآن و احکام دین کرد . اثر ناخوشنودی در چهره مبارکش پدیدار شد و از او روی گرداند و سرگرم ادامه دعوت اشراف به سوی دین خدا گردید . لذا مورد خطاب و عتاب آفریدگار قرار گرفت ، و این مسأله ، درس عبرت جاویدانی برای مسلمانان شد .‏

سوره عبس آیه  2

‏متن آیه : ‏

‏ أَن جَاءهُ الْأَعْمَى ‏

‏ترجمه : ‏

‏از این که نابینائی به پیش او آمد .‏

‏توضیحات : ‏

‏« أَن جَآءَهُ الأعْمی‌ » : مفعولٌ‌له است .‏

سوره عبس آیه  3

‏متن آیه : ‏

‏ وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّى ‏

‏ترجمه : ‏

‏تو چه می‌دانی ، شاید او ( از آموزش و پرورش تو بهره گیرد و ) خود را پاک و آراسته سازد .‏

‏توضیحات : ‏

‏« مَا یُدْرِیکَ » : تو چه می‌دانی‌ ؟  ( نگا : احزاب‌ / 63 ، شوری‌ / 17 ) .‏

سوره عبس آیه  4

‏متن آیه : ‏

‏ أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنفَعَهُ الذِّکْرَى ‏

‏ترجمه : ‏

‏یا این که پند گیرد و اندرز بدو سود برساند .‏

‏توضیحات : ‏

‏« یَذَّکَّرُ » : متّعظ شود . پندپذیر گردد . « فَتَنفَعَهُ » : فعل ( تَنفَعَ ) منصوب به ( أَنْ ) مقدّر بعد از فاء سببیّه است و جواب ( لَعَلَّ ) است ( نگا : غافر / 37 ) . « الذِّکْری‌ » :  ( نگا : انعام‌ / 69 و 90 ، اعراف‌ / 2 ، هود / 114 و 120 ) .‏

سوره عبس آیه  5

‏متن آیه : ‏

‏ أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَى ‏

‏ترجمه : ‏

‏امّا آن کس که خود را ( از دین و هدایت آسمانی ) بی‌نیاز می‌داند .‏

‏توضیحات : ‏

‏« إسْتَغْنی‌ » : خود را بی‌نیاز می‌بیند از چیزی که با خود آورده‌ای ، و به ثروت و قدرت دنیوی بسنده می‌کند .‏

سوره عبس آیه  6

‏متن آیه : ‏

‏ فَأَنتَ لَهُ تَصَدَّى ‏

‏ترجمه : ‏

‏تو بدو روی می‌آوری و می‌پردازی !‏

‏توضیحات : ‏

‏« تَصَدّی‌ » : رو می‌کنی . فعل مضارع است و در اصل ( تَتَصَدّی ) است .‏

سوره عبس آیه  7

‏متن آیه : ‏

‏ وَمَا عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّى ‏

‏ترجمه : ‏

‏چه گناهی بر تو است اگر او ( با آب ایمان ، از چرک کفر ) خویشتن را پاک و پاکیزه ندارد ؟ !‏

‏توضیحات : ‏

‏« وَ مَا عَلَیْکَ » : در حالی که گناهی بر تو نیست . چه گناهی بر تو است‌ ؟ حرف واو حالیّه یا عاطفه است . واژه ( مَا ) نافیه یا استفهامیّه است .‏

سوره عبس آیه  8

‏متن آیه : ‏

‏ وَأَمَّا مَن جَاءکَ یَسْعَى ‏

‏ترجمه : ‏

‏امّا کسی که شتابان و مشتاقانه به پیش تو می‌آید .‏

‏توضیحات : ‏

‏« یَسْعی‌ » : به تلاش می‌ایستد ، با علاقه می‌آید . حال فاعل ( جَآءَ ) است .‏

سوره عبس آیه  9

‏متن آیه : ‏

‏ وَهُوَ یَخْشَى ‏

‏ترجمه : ‏

‏و از خدا ترسان است .‏

‏توضیحات : ‏

‏« وَ » : واو حالیّه است ، و ( هُوَ یَخْشی ) حال فاعل ( جَآءَ ) است .‏

سوره عبس آیه  10

‏متن آیه : ‏

‏ فَأَنتَ عَنْهُ تَلَهَّى ‏

‏ترجمه : ‏

‏تو از او غافل می‌شوی ( و بدو اعتناء نمی‌کنی ! ) .‏

‏توضیحات : ‏

‏« تَلَهّی‌ » : غافل می‌گردی . توجّه نمی‌کنی . فعل مضارع است . در اصل ( تَتَلَهّی ) بوده و در حقیقت نقطه مقابل ( تَصَدّی ) است .‏

سوره عبس آیه  11

‏متن آیه : ‏

‏ کَلَّا إِنَّهَا تَذْکِرَةٌ ‏

‏ترجمه : ‏

‏نباید چنین باشد ! این آیات ( قرآنی و شریعت آسمانی ) یادآوری و آگاهی است و بس .‏

‏توضیحات : ‏

‏« کلاّ » : نباید چنین کرد . حقّا . « اِنَّهَا » : این که آیات قرآنی . ضمیر ( ها ) به ( آیات ) برمی‌گردد . یا این که به قرآن برمی‌گردد و به خاطر تأنیث خبر ، مؤنّث آمده است ( نگا : آلوسی ) . « تَذْکِرَةٌ » : یادآوری کردن . بیدارباش و آگاهی دادن .‏

سوره عبس آیه  12

‏متن آیه : ‏

‏ فَمَن شَاء ذَکَرَهُ ‏

‏ترجمه : ‏

‏پس هر که خواهد از آن پند گیرد ( و هرکه خواهد سرِ خویش گیرد ) .‏

‏توضیحات : ‏

‏« ذَکَرَهُ » : از قرآن پند و اندرز گرفت . ضمیر ( هُ ) به قرآن برمی‌گردد که مشارٌالیه آیات است . بعضیها آن را به خدا برمی‌گردانند . در این صورت معنی چنین است : هرکه خواهد خدا را یاد کند و به یاد او باشد .‏

سوره عبس آیه  13

‏متن آیه : ‏

‏ فِی صُحُفٍ مُّکَرَّمَةٍ ‏

‏ترجمه : ‏

‏در نامه‌های گرامی و ارجمند ضبط و ثبت است .‏

‏توضیحات : ‏

‏« صُحُفٍ » : جمع صَحیفه ، نامه‌ها و کتابها . هرگونه برگه نوشته شده‌ای اعم از کاغذ و پوست و غیره . در اینجا مراد صفحات اذهان و نسخه‌های اوراق پراکنده‌ای است که آیات مبارک قرآن در آن حفظ و ضبط و ثبت می‌شده و بعدها به صورت کتاب جامع همه آیات درآمده که همین قرآن است ، و پیوسته با خطها و شکل‌های متنوّع نگارش می‌یابد ، و در روزگار ما گذشته از صفحات اذهان و اوراق ، بر روی نوار و صفحه هوا و طول امواج ضبط و پخش می‌شود . « مُکَرَّمَةٍ » : گرامی . محترم .‏

سوره عبس آیه  14

‏متن آیه : ‏

‏ مَّرْفُوعَةٍ مُّطَهَّرَةٍ ‏

‏ترجمه : ‏

‏( نامه‌هائی که ) فرا و بالا ( از کلام بشر ) و دارای مکانت و منزلت والایند ( و دور از هرگونه تحریف و آمیزش ) و پاک ( از هر نوع شائبه خرافات و عقائد باطل و فاسد ، و زدوده از نقص و کم و کاست ) هستند .‏

‏توضیحات : ‏

‏« مَرْفُوعَةٍ » : والا و بالا . دارای منزلت و مکانت . « مُطَهَّرَةٍ » : پاک از آلودگی خرافات . منزّه از تحریف . به دور از نقص .‏

سوره عبس آیه  15

‏متن آیه : ‏

‏ بِأَیْدِی سَفَرَةٍ ‏

‏ترجمه : ‏

‏با دست نویسندگانی ( نگارش یافته‌اند ) .‏

‏توضیحات : ‏

‏« سَفَرَةٍ » : جمع سافِر ، نویسندگان . مراد نویسندگان و حاملان و مبلّغان آیات قرآن است که از همان طلوع و نزول قرآن ، هرچه از آیات نازل می‌شد ، با اشتیاق و بی‌درنگ از زبان پیغمبر دریافت می‌داشتند و در سینه‌ها حفظ و ضبط ، و بر روی استخوانها و سنگها و تخته‌ها و اوراق می‌نگاشتند و به دیگران می‌آموختند .‏

سوره عبس آیه  16

‏متن آیه : ‏

‏ کِرَامٍ بَرَرَةٍ ‏

‏ترجمه : ‏

‏( نویسندگانی ) که بزرگوار و نیکمنش و نیکوکردارند .‏

‏توضیحات : ‏

‏« کِرَامِ » : جمع کَریم ، بزرگواران . بزرگ‌منشان . « بَرَرَةٍ » : جمع بارّ ، نیکوکرداران . نیکوکاران . یادآوری : بیشتر تفسیرها ( صُحُف ) را لوح محفوظ ، و ( سَفَرَةٍ ) را فرشتگان خدا دانسته‌اند . برخی هم ( صُحُف ) را کتابهای آسمانی ، و ( سَفَرَةٍ ) را جمع سَفیر ، و به معنی انبیاء خدا قلمداد کرده‌اند ، و ضمیر ( ها ) در آیه 11 را هدایت و شریعت آسمانی به طور خاصّ یا عام شمرده‌اند .‏

سوره عبس آیه  17

‏متن آیه : ‏

‏ قُتِلَ الْإِنسَانُ مَا أَکْفَرَهُ ‏

‏ترجمه : ‏

‏کشته باد انسان ! چه خدا نشناس و ناسپاس است !‏

‏توضیحات : ‏

‏« قُتِلَ الإِنسَانُ ! » : کشته باد انسان ! نفرین بر بشر ! واژه ( قُتِلَ ) برای دعا ، و مراد از ( انسان ) جنس بشر است . « مَآ أَکْفَرَهُ ! » : چه کافر و خدانشناس است ! چه کافر نعمت و ناسپاس است ! چنین جمله‌ای بیانگر خشم خدا از کافر و ناسپاس است .‏

سوره عبس آیه  18

‏متن آیه : ‏

‏ مِنْ أَیِّ شَیْءٍ خَلَقَهُ ‏

‏ترجمه : ‏

‏خدا او را از چه چیز می‌آفریند ؟ !‏

‏توضیحات : ‏

‏« مِنْ أَیِّ شَیْءٍ . . . » : استفهام تحقیر است . یعنی از چه چیز ناچیزی خدا او را آفریده است‌ ؟ این همه سرکشی و ناسپاسی چیست‌ ؟ !‏

سوره عبس آیه  19

‏متن آیه : ‏

‏ مِن نُّطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ‏

‏ترجمه : ‏

‏او را از نطفه ناچیزی می‌آفریند و قوّت و قدرت ( و جمال و کمال ) بدو می‌بخشد .‏

‏توضیحات : ‏

‏« قَدَّرَهُ » : قدرت و توانائی بدو داده است . اندازه‌گیری دقیقی در ساختارش به کار رفته است . هر یک از اندامهای او را برای کاری و مناسب با سایر اعضاء آفریده است .‏

سوره عبس آیه  20

‏متن آیه : ‏

‏ ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ ‏

‏ترجمه : ‏

‏سپس راه ( شناخت خوبی و بدی ) را برای او آسان می‌کند ( تا راه هدایت را در پیش گیرد ، و راه ضلالت را ترک گوید ) .‏

‏توضیحات : ‏

‏« السَّبِیلَ » : راه تشخیص هدایت و ضلالت و خوبی و بدی ( نگا : بلد / 10 ) در پرتو عقل و فکر و الهام و وحی .‏

سوره عبس آیه  21

‏متن آیه : ‏

‏ ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ ‏

‏ترجمه : ‏

‏بعد او را می‌میراند و وارد گورش می‌گرداند .‏

‏توضیحات : ‏

‏« أمَاتَهُ » : او را می‌راند . « أَقْبَرَهُ » : وارد گورش گردانْد .‏

سوره عبس آیه  22

‏متن آیه : ‏

‏ ثُمَّ إِذَا شَاء أَنشَرَهُ ‏

‏ترجمه : ‏

‏سپس هر وقت خواست او را زنده می‌گرداند .‏

‏توضیحات : ‏

‏« أَنشَرَهُ » : زنده‌اش گرداند ( نگا : انبیاء / 21 ، دخان‌ / 35 ) .‏

سوره عبس آیه  23

‏متن آیه : ‏

‏ کَلَّا لَمَّا یَقْضِ مَا أَمَرَهُ ‏

‏ترجمه : ‏

‏هرگزا هرگز ! انسان ( با وجود طول حیات ) دستوری را که خدا بدو داده است ( و وظائفی را که برای وی تعیین کرده است ، آن چنان که شایسته مقام باعظمت الهی است ) هنوز که هنوز است انجام نداده است !‏

‏توضیحات : ‏

‏« کَلاّ » : حَقّا . هرگزا هرگز . این واژه می‌تواند معنی مشهور خود ، یعنی ( نه چنین است ) داشته باشد . چرا که بسیاری از افراد کوتاه‌بینِ پرادّعاء چنین می‌پندارند که وظائف خود را در برابر خدا به انجام رسانیده‌اند ولی این آیه شریفه ، اندیشه و گفته ایشان را نادرست می‌شمارد . « لَمَّا یَقْضِ » : هنوز انجام نداده است . تاکنون به وظیفه خود عمل نکرده است .‏

سوره عبس آیه  24

‏متن آیه : ‏

‏ فَلْیَنظُرِ الْإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ ‏

‏ترجمه : ‏

‏انسان باید به غذای خویش بنگرد و درباره آن بیندیشد ( که چگونه ما آن را برای او فراهم کرده‌ایم ، و در ساختمان مواد غذائی و اجزاء حیات‌بخش آن ، چه دقّت و مهارت و ظرافتی به کار برده‌ایم ) .‏

‏توضیحات : ‏

‏« فَلْیَنظُرْ » : باید که بنگرد . معلوم است که در اینجا نگریستن به معنی اندیشیدن و دقّت لازم به کار بردن است .‏

سوره عبس آیه  25

‏متن آیه : ‏

‏ أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاء صَبّاً ‏

‏ترجمه : ‏

‏ما آب را از آسمان به گونه شگفتی می‌بارانیم .‏

‏توضیحات : ‏

‏« صَبَبْنَا » : فرو ریخته‌ایم . بارانده‌ایم .‏

سوره عبس آیه  26

‏متن آیه : ‏

‏ ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقّاً ‏

‏ترجمه : ‏

‏سپس زمین را می‌شکافیم و از هم باز می‌کنیم .‏

‏توضیحات : ‏

‏« شَقَقْنَا الأرْضَ » : شکافتن زمین . اشاره به قابلیّت خاکها و سنگها برای درز برداشتن و پذیرش هوا و نور و جوانه‌های گیاهان در خود ، و روی هم رفته آماده زراعت گشتن است .‏

سوره عبس آیه  27

‏متن آیه : ‏

‏ فَأَنبَتْنَا فِیهَا حَبّاً ‏

‏ترجمه : ‏

‏در آن دانه‌ها را می‌رویانیم ( که مایه اصلی خوراک انسان است ) .‏

‏توضیحات : ‏

‏« حَبّاً » : دانه‌ها . مراد دانه‌هائی است که مایه اصلی تغذیه انسان و بسیاری از حیوانات است . اگر دانه‌ها یک دو سالی بر اثر خشکسالی قطع شود ، قحطی و گرسنگی تمام جهان را فرا می‌گیرد .‏

سوره عبس آیه  28

‏متن آیه : ‏

‏ وَعِنَباً وَقَضْباً ‏

‏ترجمه : ‏

‏و رَزها و گیاهان خوردنی را .‏

‏توضیحات : ‏

‏« عِنَباً » : انگور . رَز . مو . « قَضْباً » : گیاهان خوردنی همچون سبزیجات ، که اغلب دستچین و به صورت خام خورده می‌شوند .‏

سوره عبس آیه  29

‏متن آیه : ‏

‏ وَزَیْتُوناً وَنَخْلاً ‏

‏ترجمه : ‏

‏و درختان زیتون و خرما را .‏

‏توضیحات : ‏

‏« زَیْتُوناً وَ نَخْلاً » : ذکر این دو میوه ، بدان خاطر است که دارای موادّ غذائی سودمند و سلامت آفرینند .‏

سوره عبس آیه  30

‏متن آیه : ‏

‏ وَحَدَائِقَ غُلْباً ‏

‏ترجمه : ‏

‏و باغهای پردرخت و انبوه را .‏

‏توضیحات : ‏

‏« غُلْباً » : جمع غَلْباء ، باغی که درختان تنومند داشته و پر و انبوه باشد .‏

سوره عبس آیه  31

‏متن آیه : ‏

‏ وَفَاکِهَةً وَأَبّاً ‏

‏ترجمه : ‏

‏و میوه و چَراگاه را .‏

‏توضیحات : ‏

‏« فَاکِهَةً » : میوه . « أَبّاً » : چَراگاه . گیاهان خودرو .‏

سوره عبس آیه  32

‏متن آیه : ‏

‏ مَّتَاعاً لَّکُمْ وَلِأَنْعَامِکُمْ ‏

‏ترجمه : ‏

‏برای استفاده و بهره‌مندی شما و چهارپایان شما .‏

‏توضیحات : ‏

‏« مَتَاعاً . . . » :  ( نگا : نازعات‌ / 33 ) .‏

سوره عبس آیه  33

‏متن آیه : ‏

‏ فَإِذَا جَاءتِ الصَّاخَّةُ ‏

‏ترجمه : ‏

‏هنگامی که صدای هراس‌انگیز گوش‌خراش ( نفخه صور دوم ) برآید .‏

‏توضیحات : ‏

‏« الصَّآخَّةُ » : صدای کرکننده . صدای گوش‌خراش . حادثه عظیم . مراد نفخه صور دوم است که به دنبال برخورد اجرام و کرات آسمانی بر اثر تخریب جهان ، طنین‌انداز می‌گردد ( نگا : زمر / 68 ) و انسان را از همه‌چیز جز خود و اعمالش و سرنوشتش غافل می‌کند .‏

سوره عبس آیه  34

‏متن آیه : ‏

‏ یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ ‏

‏ترجمه : ‏

‏در آن روز که انسان فرار می‌کند از برادر خود .‏

‏توضیحات : ‏

‏« یَفِرُّ » : می‌گریزد . علّت گریز این است که هرکسی برای نجات خود می‌کوشد ، و از آنان که گمان می‌برد ، چه بسا از او درخواست کمک کنند ، فرار می‌کند .‏

سوره عبس آیه  35

‏متن آیه : ‏

‏ وَأُمِّهِ وَأَبِیهِ ‏

‏ترجمه : ‏

‏و از مادر و پدرش !‏

‏توضیحات : ‏

‏. . .‏

سوره عبس آیه  36

‏متن آیه : ‏

‏ وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِیهِ ‏

‏ترجمه : ‏

‏و از همسر و فرزندانش .‏

‏توضیحات : ‏

‏« صَاحِبَة‌ » : زن . همسر . « بَنِیهِ » : پسرانش . در اینجا مراد فرزندانی است ، که در دنیا انسان جان و مال را فدای ایشان می‌کند .‏

سوره عبس آیه  37

‏متن آیه : ‏

‏ لِکُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ ‏

‏ترجمه : ‏

‏در آن روز هرکدام از آنان وضعی و گرفتاری بزرگی دارد که او را به خود سرگرم می‌کند و از هر چیز دیگری باز می‌دارد .‏

‏توضیحات : ‏

‏« شَأْن‌ » : وضع و حال . کاروبار . « یُغْنِیهِ » : او را بسنده است . یعنی مجالی برای او باقی نمی‌گذارد تا امکان و فرصت این را داشته باشد به دیگران بپردازد . او را به خود مشغول می‌کند و بی‌خبر از دیگران می‌سازد .‏

سوره عبس آیه  38

‏متن آیه : ‏

‏ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُّسْفِرَةٌ ‏

‏ترجمه : ‏

‏در آن روز ، چهره‌هائی شاد و درخشانند .‏

‏توضیحات : ‏

‏« مُسْفِرَةٌ‌ » : شادان و خندان . درخشان و بشّاش .‏

سوره عبس آیه  39

‏متن آیه : ‏

‏ ضَاحِکَةٌ مُّسْتَبْشِرَةٌ ‏

‏ترجمه : ‏

‏خندان و مسرورند .‏

‏توضیحات : ‏

‏« ضَاحِکَةٌ‌ » : خندان . « مُسْتَبْشِرَةٌ‌ » : مسرور . خوش و خرّم .‏

سوره عبس آیه  40

‏متن آیه : ‏

‏ وَوُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْهَا غَبَرَةٌ ‏

‏ترجمه : ‏

‏و در آن روز چهره‌هائی غبار ( غم و اندوه ) بر آنها نشسته است .‏

‏توضیحات : ‏

‏« غَبَرَةٌ » : گرد و خاک برخاسته و در هوا پراکنده . مراد غبار غم و اندوه و کدورت و افسردگی است .‏

سوره عبس آیه  41

‏متن آیه : ‏

‏ تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ ‏

‏ترجمه : ‏

‏ابر تیره و سیاه ( هراس و اندوه ) آن رخسارها را می‌پوشاند .‏

‏توضیحات : ‏

‏« قَتَرَةٌ‌ » : ابر تیره و سیاه ( نگا : المصحف المیسّر ) . دودگونه‌ای از هول و هراس و غم و اندوه ، رخساره را می‌پوشاند ( نگا : معجم‌الفاظ القرآن الکریم ) . همچنین ( نگا : یونس‌ / 26 ) .‏

سوره عبس آیه  42

‏متن آیه : ‏

‏ أُوْلَئِکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ ‏

‏ترجمه : ‏

‏آنان ، کافران بزهکار و بدکردارند .‏

‏توضیحات : ‏

‏« الْفَجَرَةُ‌ » : جمع فاجِر ، کسی که آشکارا به فسق و فجور دست می‌یازد ، و بر ضدّ شرع می‌شورد ( نگا : المصحف المیسّر ) .‏

‏‏